Bình Thủy là một làng cổ ở Cần Thơ, nổi danh "địa linh nhân kiệt" với nhiều nhân vật lịch sử nổi tiếng cùng nhiều công trình kiến trúc cổ kính. Từ trước đến nay, địa danh Bình Thủy vẫn được giải thích bằng giai thoại về Tuần phủ Huỳnh Mẫn Đạt đi tuần thú và đặt tên cho vùng đất này, năm 1852. Tuy nhiên, theo những sử liệu mà chúng tôi cất công sưu tầm, địa danh Bình Thủy đã tồn tại từ trước đó.

Giai thoại về vùng sông nước bình yên

Từ trước đến nay, có nhiều tài liệu giải thích về tên gọi Bình Thủy (Cần Thơ); trong đó, được nhiều người chọn làm căn cứ là tư liệu trong cuốn "Cần Thơ xưa" của nhà nghiên cứu Huỳnh Minh. Tựu trung cách giải thích của các tài liệu đều giống nhau khi cho rằng, làng Bình Thủy xưa có tên gọi là làng Long Tuyền, trước đó nữa có tên là Bình Hưng, sau đổi thành Bình Phó. Tác giả Huỳnh Minh kể rằng, thời có tên là Bình Hưng, Bình Phó, vùng đất này có hoa màu, ruộng đất chưa được khai thác triệt để, dân cư thưa thớt. Nguồn nước chảy trong lành, trong lưu vực từ cồn Linh đến xã Thới Bình, sông sâu mà không có sóng to gió lớn. Mãi đời vua Gia Long thứ 15 (năm 1816), long cuộc trổ ra, làng Long Tuyền ngày càng xinh đẹp, trù phú.

Đến thời Tự Đức thứ 5 (năm Nhâm Tý 1852), quan Tuần phủ Huỳnh Mẫn Đạt ngồi thuyền đi tuần thú vùng đất Long Tuyền, vừa đến cồn Linh thì gặp phải trận cuồng phong, sóng to gió lớn khiến ai nấy đều kinh hoàng. Một viên quan tùy tùng sau khi xem địa cuộc đã bẩm với quan Tuần phủ họ Huỳnh rằng: "Nơi xa xa kia có chỗ yên lặng cho thuyền đến đó núp gió, ắt an toàn". Quan Tuần phủ thuận lòng, cho cả đoàn tuần thú vào một vàm rạch và quả nhiên, nước êm như hồ, "xem ra có long cuộc". Sau khi hỏi dân làng thì quả nhiên nơi đây là một vùng sông nước bình yên, hoa màu thịnh vượng, dân an cư lạc nghiệp. Tuần phủ Huỳnh Mẫn Đạt khen địa thế như "rồng nằm" và tuyên bố với dân làng rằng: "Nay ta nhờ theo dòng nước đến đây mà được bình yên vô sự. Vậy ta đặt tên cho chỗ này là Bình Thủy".

Tác giả Huỳnh Minh còn thông tin thêm, sau đó cụ Tuần phủ họ Huỳnh đã dâng sớ tâu với triều đình và vua Tự Đức đã ban sắc phong thần cho đình Bình Thủy cũng trong năm 1852.

Địa danh Bình Thủy có từ năm 1852?

Căn cứ vào giai thoại và thời gian trên, nhiều người vẫn mặc định địa danh Bình Thủy ra đời vào năm 1852 và giai thoại về quan Tuần phủ Huỳnh Mẫn Đạt là cách giải thích ý nghĩa địa danh.

Tuy nhiên, căn cứ vào nhiều sử liệu có được, chúng tôi đưa ra 4 lập luận khẳng định rằng, địa danh Bình Thủy đã có từ trước năm 1852. Đầu tiên, đó là văn bản về việc xin xây cất chùa Long Quang (Di tích Lịch sử- Văn hóa quốc gia, tọa lạc ở phường Long Hòa, quận Bình Thủy) hiện còn được lưu giữ tại ngôi chùa này. Theo đó, năm Minh Mạng thứ 16 (1835), tăng Võ Văn Quyền có đơn xin Tuần phủ An Giang và tri huyện Vĩnh Định cho xây dựng chùa (lúc bấy giờ tên là Long Trường). Một phần lá đơn tạm dịch như sau: "Tôi là tăng Võ Văn Quyền, trụ trì chùa Long Trường, sinh năm Đinh Tỵ 1797, ba mươi chín tuổi, quán làng Bình Thủy, tổng Định Thái, huyện Vĩnh Định, bẩm rõ cho quan xét soi rằng, do nhân duyên nên vào năm Gia Long thứ 6 (1807), tôi đầu phục thọ trì giáo pháp với Thiên An Hòa thượng ở chùa Linh Quang. Đến năm thứ 13 (1814), tôi phát nguyện thế độ. Qua năm thứ 16 (1817) được nhận vào tăng giới. Đến năm Minh Mạng thứ 5 (1824) tôi trở về bổn quán là làng Bình Thủy tự thân tạo lập một tòa am nhỏ sùng tu đạo Phật…". Lá đơn được tri huyện Vĩnh Định phê vào mùng 9 tháng 10, năm Minh Mạng thứ 16 (1835), và có dấu triện của quan Tuần Phủ An Giang. Thiết nghĩ, đây là căn cứ khoa học và đủ tin cậy để khẳng định, ngay từ năm 1835 đã có làng Bình Thủy, thuộc huyện Vĩnh Định.

Căn cứ thứ hai là năm 2005, NXB Tổng hợp Đồng Nai ấn hành cuốn "Gia Định Tam gia", giới thiệu về cuộc đời, sự nghiệp thơ văn và tuyển chọn các tác phẩm tiêu biểu của 3 nhân vật nổi tiếng ở Gia Định thời Nguyễn là Trịnh Hoài Đức, Ngô Nhơn Tĩnh và Lê Quang Định, do học giả Hoài Anh biên dịch, chú giải. Trong cuốn sách này, ở trang 181, có giới thiệu bài thơ "Bình Thủy quy phàm" của Trịnh Hoài Đức. Bài thơ làm theo thể thất ngôn bát cú, tạm dịch là "Bình Thủy buồm về". Trong đó, 2 câu kết là:

"Hương gia cận tiếp bồng song hạ

Cổ duệ tà dương chước túc cô"

Tạm dịch là: "Làng quê gần tiếp với cửa bồng. Mái chèo khua bóng trời chiều, chuốc ly rượu trắng sẵn có". Phải chăng, "làng quê gần tiếp với cửa bồng" chính là tác giả đang miêu tả vàm rạch Bình Thủy, hai bên là đình Bình Thủy và Nam Nhã Đường? Điều đáng chú ý là Trịnh Hoài Đức (1765-1825) làm quan dưới thời Nguyễn. Căn cứ vào năm sinh, năm mất của học giả họ Trịnh, có thể khẳng định, làng Bình Thủy đã rất nổi tiếng từ trước năm 1852 khá lâu, ít nhất là trước năm 1825.

Căn cứ thứ 3 cũng từ năm mất của học giả Trịnh Hoài Đức bởi ông là tác giả của cuốn biên khảo nổi tiếng "Gia Định thành thông chí". Trong công trình này, ở quyển II- Sơn Xuyên chí, phần trấn Vĩnh Thanh, sử liệu ghi rõ: "Sông Cần Thơ, ở bờ Tây sông Hậu Giang, rộng 8 tầm, sâu 5 tầm, cách trấn lỵ, về phía Nam 210 dặm rưỡi, ở bờ Tây làm thủ sở đạo Trấn Giang, phố chợ đông đúc, khách buôn tụ họp… Đến ngã ba, ngách Bắc chuyển sang Đông 1 dặm rưỡi, đến sông Bình Thủy ra Hậu Giang. Trước nửa dặm, đi về Bắc, chuyển sang Đông 1 dặm, ra Ô Môn mà đến Hậu Giang… ". Rõ ràng, trong phần này, khi tác giả miêu tả sông Cần Thơ đã có nhắc đến sông Bình Thủy. Nhiều học giả cho rằng, công trình "Gia Định thành thông chí" được Trịnh Hoài Đức viết dưới thời Gia Long (1802-1820). Tuy nhiên, cho dù thời gian nào thì cũng không thể quá năm 1825 khi ông mất. Vì vậy, căn cứ này cũng cho thấy sự ra đời sớm hơn năm 1852 của địa danh Bình Thủy.

Cuối cùng, chúng tôi căn cứ vào việc cụ Thủ khoa Bùi Hữu Nghĩa, người con của làng Bình Thủy- Long Tuyền đỗ Thủ khoa tại khoa thi năm Ất Mùi, đời vua Minh Mạng thứ 16 (năm 1835). Chúng tôi tra cứu trong cuốn "Quốc Triều Hương Khoa Lục" của cụ Cao Xuân Dục, công trình biên niên các kỳ thi Hương ở nước ta dưới thời Nguyễn, trong đó có "lý lịch trích ngang" đơn giản của hơn 5.000 người đậu Cử nhân từ năm 1807-1887. Trong khoa thi năm 1835 tại Trường Gia Định, do Tuần phủ Khánh- Thuận Hoàng Quốc Điều làm Chủ khảo, Án sát Khánh Hòa Hà Đăng Khoa làm Phó Chủ khảo, đậu 9 người, trong đó cụ Bùi Hữu Nghĩa đạt giải Nguyên (Thủ khoa). "Lý lịch" của cụ được vinh danh là: "Bùi Hữu Nghĩa. Người thôn Bình Thủy, huyện Vĩnh Định. Làm quan tới chức tri huyện…". Như vậy, từ năm 1835 (thời Minh Mạng thứ 16), địa danh Bình Thủy đã có, chẳng những vậy còn là địa danh hành chính ở trấn Vĩnh Thanh. Tuy nhiên, căn cứ chỉ mang tính tham khảo vì cụ Cao Xuân Dục viết sách này sau năm 1852; vì vậy có hai khả năng: cụ Cao sao chép y "lý lịch" của Thủ khoa Bùi Hữu Nghĩa thời điểm thi 1835 hoặc cụ Cao viết theo đơn vị hành chính lúc đương thời.

Qua những sử liệu trên, có thể thấy rằng, địa danh Bình Thủy đã có từ trước năm 1852. Tuy nhiên, giai thoại về quan Tuần phủ Huỳnh Mẫn Đạt được vùng đất này che chở "sóng yên gió lặng" là một câu chuyện đẹp, thể hiện địa thế, long cuộc của vùng đất Bình Thủy xưa (và cả hôm nay). Người viết bài này mong muốn nêu ra một số lập luận để làm sáng tỏ hơn về lịch sử một vùng đất cổ xưa của Cần Thơ và hy vọng được tiếp nhận nhiều ý kiến phản hồi từ độc giả.

Bài, ảnh: Đăng Huỳnh

Tài liệu tham khảo:

"Gia Định thành thông chí", Trịnh Hoài Đức, Đào Duy Anh hiệu đính, chú thích, NXB Giáo dục, 1999;

"Cần Thơ xưa", Huỳnh Minh, NXB Thanh Niên, 2001;

"Gia Định tam gia", NXB Đồng Nai, 2005;

"Quốc Triều Hương Khoa Lục", Cao Xuân Dục, NXB Lao động, 2011.