Bài 2: Hơn cả lời tri ân

Kỷ niệm 50 năm Ngày Giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước (30/4/1975-30/4/2025) và 100 năm Ngày Báo chí cách mạng Việt Nam (21/6/1925-21/6/2025), một quyển sách đặc biệt đã được ấn hành, mang tên "Tây Nam Bộ kháng chiến - Lịch sử qua ống kính (1945-1975)".

383 bức ảnh trong quyển sách này được xâu chuỗi bằng câu chuyện hào hùng của đất và người miền Tây.

Những bức ảnh chụp giữa hai làn đạn

"Kính thưa chú Bảy! Trước bàn thờ của chú thiếm, chúng con xin dâng cuốn sách "Tây Nam Bộ kháng chiến - Lịch sử qua ống kính (1945-1975)", trong đó có nhiều hình của chú chụp thời chiến" - cầm ba cây nhang, nhà báo, nghệ sĩ nhiếp ảnh (NSNA) Văn Ngọc Nhuần khấn nguyện. Ông Tư Trạng và ông Bảy Trính - hai người con của cố nhà báo, nhà nhiếp ảnh, quay phim Lê Châu (tức Châu Ngọc Tiếp, Bảy Triển) - bồi hồi xúc động. Cuốn sách được đặt trang trọng trên bàn thờ như một lời tri ân.

NSNA Văn Ngọc Nhuần, nhà báo Vũ Thống Nhất thắp hương, đặt sách ảnh lên bàn thờ cố nhà báo Lê Châu (Bảy Triển). Ảnh: DUY KHÔI

Nhà báo Bảy Triển thuộc lớp kỳ cựu của Nhiếp ảnh - Điện ảnh Khu Tây Nam Bộ. Theo nghề nhiếp ảnh từ những năm 1950, đến năm 1962, ông chuyển qua quay phim. 30 năm Tây Nam Bộ kháng chiến, nhà báo Bảy Triển đã cầm máy, có mặt ở hầu khắp các chiến trường, ghi lại nhiều khoảnh khắc quý giá. Những tấm ảnh, thước phim về trận Gò Quao, Công binh xưởng, Lễ tang Bác Hồ ở rừng đước Cà Mau… là di sản quý. Nhà báo Châu Văn Trính, con trai nhà báo Bảy Triển bồi hồi: "Cuốn sách quý quá! Nhìn ảnh, tôi lại nhớ cha, người đã truyền cho tôi tình yêu nghề báo, nghề quay phim".

Nhà báo Bảy Triển là một trong nhiều gương mặt của một thế hệ vàng son làm báo, nhiếp ảnh, điện ảnh ở Tây Nam Bộ giai đoạn 1945-1975 góp mặt trong quyển sách này. Còn có nhiều tên tuổi từng ghi lại những hình ảnh chiến trường, như: Võ An Khánh, Trần Bỉnh Khuôl, Lâm Tấn Tài, Trần Giác, Lý Wày, Lê Minh Trường, Thái Thành Long…

NSNA Văn Ngọc Nhuần, nhà báo Vũ Thống Nhất trao tặng sách đến gia đình cố nhà báo Lê Châu (Bảy Triển). Ảnh: DUY KHÔI

Nhà báo, NSNA Văn Ngọc Nhuần, Phó Ban biên soạn sách ảnh, cũng là người cầm máy ảnh trong cuộc kháng chiến chống Mỹ, không giấu nổi niềm vui khi quyển sách hoàn thành. Ông nói rằng, những bức ảnh chứa mồ hôi, cả máu của một thế hệ cầm máy chiến trường. Đó là những bức ảnh chỉ được tạo nên khi đứng giữa hai làn đạn. Đơn cử như những bức ảnh chụp cảnh đánh đồn Cái Sơn của tác giả Lý Wày, cảnh Tiểu đoàn 2311, Đoàn 6 Pháo binh Quân khu 9, diệt Tiểu pháo hạm trên sông Tam Giang… "Để có những bức ảnh chụp cảnh đang chiến đấu, đang công đồn như thế, người cầm máy buộc phải đứng ở cự ly gần, có khi là trực diện, cũng có nghĩa là đứng trước cái chết để chụp ảnh" - NSNA Văn Ngọc Nhuần phân tích.

NSNA Văn Ngọc Nhuần chia sẻ thêm, thời chiến, điều kiện vật chất với người cầm máy vô cùng thiếu thốn. Một tấm phim quý như một viên đạn, cân nhắc kỹ trước khi bấm máy, tiếc từng tấm phim một. Hầu hết các anh, các chú chụp ảnh theo kiểu truyền nghề, nghề dạy nghề, chứ không qua trường lớp nào. Ảnh chụp rồi thì tự rửa, khi thì mượn khạp, lu của nhà dân để tráng phim, rồi xuống trảng-xê để in hình. Nguồn sáng là đèn măng-xông nhưng cũng phải ngụy trang thật kỹ, bởi nếu giặc phát hiện thì rất nguy hiểm. Khó khăn là vậy nhưng trong số hàng ngàn bức ảnh tuyển chọn để làm sách này, có nhiều bức ảnh chụp với góc ảnh nghệ thuật, cảm xúc, đầy sáng tạo về kỹ thuật chụp.

"Khi trái tim lên tiếng qua ảnh"

NSNA Trần Thị Thu Đông, Chủ tịch Hội NSNA Việt Nam, đã dùng hình ảnh "trái tim lên tiếng qua ảnh" để nói về cuốn sách này: "383 bức ảnh - con số tưởng chừng như nhỏ bé, nhưng lại chứa đựng cả một kho tàng lịch sử, cả một dòng chảy thời gian không ngừng nghỉ".

NSNA Chu Chí Thành, nguyên Chủ tịch Hội NSNA Việt Nam cho rằng, cả lịch sử chiến tranh chống ngoại xâm 30 năm của ĐBSCL hiển hiện sống động qua từng trang sách. Trước đây, lớp thanh niên như ông chỉ biết ít ỏi về trận Tháp Mười, trận Mộc Hóa, trận La Bang qua bài hát "Tiểu đoàn 307"; hay trận Tầm Vu qua bài hát "Tầm Vu". Nhưng giờ đây, độc giả được thấy hàng trăm trận đánh lớn nhỏ, hàng chục sự kiện quan trọng, hàng ngàn quần chúng cách mạng hội tụ trong sách. "Những cuốn sách ảnh như thế này càng hun đúc thêm truyền thống yêu nước, bất khuất kiên cường của mọi thế hệ thanh niên Việt Nam" - ông bày tỏ ấn tượng.

Theo nhà báo Vũ Thống Nhất, thành viên Ban biên soạn, người chấp bút cuốn sách, đây thực sự là một biên niên sử bằng ảnh thời chiến. 383 bức ảnh thể hiện nhiều điều. Đó là hình ảnh đa dạng, chân thực, sống động của người miền Tây thời chiến, từ anh chiến sĩ, chị dân công đến những người dân bình thường hay là trẻ thơ khát khao hòa bình. Các bức ảnh thể hiện tính đa chiều, văn hóa kháng chiến, toàn dân đánh giặc, từ thành thị đến nông thôn và cả vùng núi rừng trên đất đồng bằng. Các bức ảnh cho thấy sự khốc liệt của cuộc chiến với biết bao trận đánh giữ đất giữ làng trên dải đất đồng bằng. Là những chị dân công thân hình nhỏ bé tải đạn ra chiến trường với tốc độ nhòe khung ảnh; là chiến sĩ Phan Văn Thanh (Trà Vinh), mới 11 tuổi đã đánh chìm tàu giặc năm 1964… Và còn có những bức ảnh thể hiện tình người, sự nhân văn của ta với địch.

 

Sách "Tây Nam Bộ kháng chiến - Lịch sử qua ống kính (1945-1975)". Ảnh: DUY KHÔI

"Điểm độc đáo của cuốn sách là những bức ảnh được sáng tác bởi các phóng viên chiến trường, những người đã trực tiếp tham gia và trở thành một phần của cuộc kháng chiến. Mỗi bức ảnh đều mang đậm dấu ấn cá nhân và cảm xúc chân thật, giúp chúng ta cảm nhận sâu sắc tinh thần kiên trung, bất khuất của những con người anh dũng, can trường, hồn hậu dưới bóng rừng tràm, rừng đước, vững vàng vượt qua mưa bom, bão đạn, cùng cả nước đi đến ngày toàn thắng."

(Đồng chí Nguyễn Trọng Nghĩa, Ủy viên Bộ Chính trị, Bí thư Trung ương Đảng, Trưởng Ban Tuyên giáo và Dân vận Trung ương)

Nhà báo Vũ Thống Nhất phân tích, ngay như bìa sách ảnh, đó là cảnh trẻ em ăn mừng ngày chiến thắng tại sân bay Mỹ Tho - tác phẩm của nhà nhiếp ảnh Trần Nhã. Đó không chỉ là sự tiếp nối quá khứ với hiện tại, hướng đến tương lai mà còn thể hiện rõ việc mở ra khởi đầu mới, chương mới trong lịch sử dân tộc. Qua đó để thế hệ trẻ trân trọng, gìn giữ ký ức và khát vọng, dù trong khốc liệt chiến tranh hay hòa bình đất nước. "Quá khứ - hiện tại - tương lai là dòng chảy liên tục của lịch sử. Tương lai không thể tươi sáng, hạnh phúc không thể vững bền nếu như chúng ta quên đi quá khứ" - nhà báo Vũ Thống Nhất cảm xúc.

Quá trình thực hiện cuốn sách này, nhà báo Vũ Thống Nhất đã ấn tượng với câu nói đanh thép của nhà nhiếp ảnh Nguyễn Thanh Long, phóng viên báo Chiến đấu (Sóc Trăng) khi bị thương, sa vào tay địch năm 1968: "Tao là nhà báo!". Câu nói ngắn gọn, đanh thép đó cho thấy khí phách của những nhà báo thời chiến. Và qua việc thực hiện quyển sách, những nhà báo hôm nay xin tri ân một thế hệ nghệ sĩ - chiến sĩ đã đi qua khói lửa chiến tranh vệ quốc. Các phóng viên chiến trường Tây Nam Bộ đã luôn dũng cảm, tác nghiệp giữa hai làn đạn, chia lửa cùng đồng đội.

Năm 1961, Nhiếp ảnh Khu Tây Nam Bộ ra đời ở U Minh, Cà Mau, quy tụ nhiều nhà nhiếp ảnh giàu kinh nghiệm như Trần Bỉnh Khuôl, Võ An Khánh, Nguyễn Khắc Tâm, Ngô Phi Liếp, Mai Tấn Đạt… Các địa phương cũng có bộ phận nhiếp ảnh, thuộc Tiểu ban Thông tấn - Báo chí, phục vụ báo địa phương, trực thuộc Ban Tuyên huấn tỉnh. Các nhà báo, nhà nhiếp ảnh thời ấy vừa cầm máy, vừa cầm súng, để kịp thời có ảnh tuyên truyền, có thông tin đưa lên mặt báo, cổ vũ quân dân đồng bằng đánh giặc cứu nước.

"Xin tri ân!"

Trong những ngày gần đến Ngày Báo chí cách mạng Việt Nam (21-6), NSNA Văn Ngọc Nhuần, nhà báo Vũ Thống Nhất trân trọng mang sách đến tặng các nhà nhiếp ảnh, nhà báo góp ảnh trong sách. "Xin tri ân!" là cụm từ mà chúng tôi được nghe nhiều nhất. Khi mang sách đến tặng gia đình ông Phan Trọng Tuệ, nguyên Phó Thủ tướng Chính phủ, một trong những nhà nhiếp ảnh đầu tiên của nhiếp ảnh Tây Nam Bộ; NSNA Trịnh Thị Linh Phượng, vợ cố NSNA Lý Wày; tặng gia đình cố nhà báo Bảy Triển - Châu Ngọc Tiếp, nhà nhiếp ảnh Đặng Hùng Anh, Út Mười Hai… ai cũng bồi hồi xúc động, nâng niu lần giở từng trang sách.

Nhà báo Vũ Thống Nhất, thành viên Ban biên soạn sách ảnh, tặng sách đại diện gia đình ông Phan Trọng Tuệ, nguyên Phó Thủ tướng Chính phủ, một trong những nhà nhiếp ảnh đầu tiên của nhiếp ảnh Tây Nam Bộ. Trong ảnh: Ông Phan Trọng Hiếu, cháu ngoại ông Phan Trọng Tuệ (bìa trái) nhận sách từ nhà báo Vũ Thống Nhất. Ảnh: MAI XUÂN HIỆP

NSNA Văn Ngọc Nhuần cho biết thêm, ông đã ấp ủ về một cuốn sách thế này từ 20 năm trước, nhưng vì nhiều lý do không thể thực hiện được. Một trong những lý do quan trọng là hình ảnh giai đoạn kháng chiến chống Pháp ở Tây Nam Bộ còn ít quá. May sao, ông gặp và kết thân với nhà quay phim, đạo diễn kỳ cựu Hồ Văn Tây (Hồ Tây). Ông đã tin tưởng bàn giao cho NSNA Văn Ngọc Nhuần rất nhiều hình ảnh, phim thời kháng Pháp và kháng Mỹ. "Một kho báu thật sự!" - NSNA Văn Ngọc Nhuần thốt lên như vậy khi mở xem những tư liệu đó.

Từ vốn liếng này, với sự hỗ trợ của Hội NSNA Việt Nam, nhóm NSNA, nhà báo Tây Nam Bộ đã bắt tay thực hiện sách ảnh. Ban Biên soạn gồm các NSNA: Duy Bằng, Văn Ngọc Nhuần, Trương Hoàng Thêm, Tô Hoàng Vũ, Nguyễn Phương Ngoan, Nguyễn Lành và nhà báo Vũ Thống Nhất. Từ hàng ngàn bức ảnh, 383 tác phẩm đã được chọn lọc. Nói như nhà báo Vũ Thống Nhất, không phải là ảnh minh họa, mà tổng hòa là một câu chuyện về đất và người đồng bằng thời chiến, được kể theo tuyến tính thời gian và chủ đề.

Trong quá trình thực hiện sách này, nhiều nhà nhiếp ảnh, nhà báo kháng chiến còn sống đã hỗ trợ rất nhiệt tình. Thân nhân các nhà báo đã hy sinh, từ trần cũng vậy. Riêng với Ban biên soạn sách ảnh, tất cả làm việc với thù lao "0 đồng", trong suốt thời gian dài, trách nhiệm cao, tinh thần lớn. Ai cũng chỉ mong muốn có sách để đời, để cháu con hiểu hơn về một thời cha ông tay máy, tay súng nơi chiến trường.

Một điều Ban biên soạn tâm đắc là đã giới thiệu thêm nhiều tác phẩm chiến trường của các tác giả ít người biết, như cách để vinh danh họ. Nhà báo Vũ Thống Nhất kể, khi sưu tầm ảnh, nhóm đến nhiều nơi, gặp nhiều bức ảnh quý, biết rõ tác giả nhưng lại được chú thích là "Tư liệu". Sách ảnh khẳng định tên từng bức ảnh, tác giả, không chỉ vì bản quyền mà còn là lưu danh hậu thế. Xin đơn cử như hai bức ảnh nổi tiếng chụp cảnh đồng chí Nguyễn Văn Lưu (Năm Bình) đọc Lời Tuyên bố của Ủy ban Nhân dân Cách mạng thành phố Cần Thơ và cảnh ta treo cờ giải phóng tại Đài Phát thanh Cần Thơ vào chiều 30-4-1975, ít ai biết tác giả - nhà nhiếp ảnh Nguyễn Hiền Hai!

***

Với nhóm biên soạn, "Tây Nam Bộ kháng chiến - Lịch sử qua ống kính (1945-1975)" như một lời tri ân. Với thế hệ nhà báo trẻ chúng tôi hôm nay, sách hơn cả một lời tri ân. Đó còn là vốn quý cho chúng tôi, những người sẽ viết tiếp câu chuyện tự hào của nhiếp ảnh, điện ảnh và báo chí cách mạng Việt Nam trên vùng đất Chín Rồng.

ĐĂNG HUỲNH