Năm 1980, Thời báo New York đăng cả trang quảng cáo cho một nhóm bảo vệ động vật, trong đó chỉ trích một công ty mỹ phẩm nổi tiếng đã thử nghiệm sản phẩm trên mắt thỏ. Chiến dịch này rất hiệu quả, dẫn đến việc nhiều hãng mỹ phẩm cam kết chi hàng trăm nghìn đô-la cho nghiên cứu để tìm ra các phương pháp thử nghiệm thay thế không dùng đến động vật. Sau gần 40 năm, kết quả thu được là gì?

Từ lâu, việc sử dụng động vật vào nghiên cứu, cũng như tìm kiếm các lựa chọn thay thế, xảy ra không chỉ trong ngành công nghiệp mỹ phẩm. Đơn cử, chuột được dùng rộng rãi trong ngành độc chất học, tức nghiên cứu về hóa chất và tác dụng của nó đối với con người, đồng thời cũng rất quan trọng đối với phát minh và thử nghiệm thuốc. Trong nghiên cứu y sinh, mô hình động vật là nền tảng của nhiều thí nghiệm giúp các nhà nghiên cứu điều tra mọi thứ. 

Mặc dù vậy, các nhà nghiên cứu đã có nhiều nỗ lực nhằm giảm thiểu số động vật được thử nghiệm, không chỉ do những lo ngại về mặt đạo đức mà còn liên quan đến giảm chi phí và thời gian. “Về lý thuyết, các thử nghiệm phi động vật có thể rẻ hơn và nhanh hơn nhiều” – Warren Casey, Giám đốc một trung tâm chuyên đánh giá các phương pháp thử nghiệm an toàn hóa chất dùng thay cho động vật thuộc Chương trình nghiên cứu chất độc quốc gia Mỹ, cho biết. Một mối quan tâm khác là trong một số loại nghiên cứu, động vật quá khác biệt với con người để dự đoán đúng những tác động mà các sản phẩm sẽ gây ra cho cơ thể. “Chúng tôi quan tâm đến vấn đề đạo đức, hiệu quả và tính thích hợp với con người”, Casey nhấn mạnh 3 yếu tố chính thúc đẩy cuộc tìm kiếm các lựa chọn thay thế. Vậy, các nhà nghiên cứu đã tìm được gì?

1. Dữ liệu lớn (Big data)

Một trong những cách tiếp cận mới là thay thế động vật bằng thuật toán máy tính. Các chuyên gia đang phát triển các mô hình tính toán, phân tích một lượng lớn dữ liệu nghiên cứu để dự đoán ảnh hưởng của một số sản phẩm đối với một sinh vật. “Đây là cách tiếp cận thích hợp và rất rẻ” - Hao Zhu, Phó giáo sư hóa học tại Đại học Rutgers (Mỹ), nói. Ông là thành viên của nhóm nghiên cứu đã phát triển thuật toán tốc độ cao, trích xuất các luồng thông tin từ cơ sở dữ liệu hóa học trực tuyến để so sánh hàng nghìn hợp chất hóa học đã được thử nghiệm với các hợp chất mới chưa được kiểm tra, bằng cách xác định sự tương đồng về cấu trúc giữa chúng, từ đó đưa ra những dự đoán đáng tin cậy về độc tính của các chất mới.

Thông thường, việc xác định tác dụng của một hợp chất mới sẽ cần kiểm tra nhiều lần trên động vật, vừa tốn kém vừa tốn thời gian. Nhưng thuật toán mới có thể giúp giảm bớt số lượng nghiên cứu động vật cần thiết. Một nghiên cứu tương tự từ Đại học Johns Hopkins cũng cho thấy thuật toán máy tính thậm chí có thể dự đoán độc tính của các hợp chất khác nhau tốt hơn các thử nghiệm trên động vật.

2. Cơ quan thu nhỏ

Những năm gần đây, các nhà khoa học bắt đầu phát triển tế bào người nuôi cấy trên “khung” của chip nhựa, tạo ra các cấu trúc nhỏ bắt chước hoạt động của tim, gan, thận và phổi người. Được gọi là “nội tạng trên chip”, chúng có thể mang lại cách mới để kiểm tra tác động của các hợp chất hoặc thuốc mới đối với tế bào người.

Thử nghiệm trên các phiên bản cơ quan thu nhỏ và đơn giản hóa này có thể mang lại kết quả phù hợp với con người hơn so với các thí nghiệm trên động vật. Điều quan trọng là chúng cũng có thể thay thế việc sử dụng động vật trong các giai đoạn thăm dò của nghiên cứu ban đầu, khi các nhà khoa học chưa cần thử nghiệm trên toàn bộ hệ thống. 

Ngoài phổi, thận, gan và tim, một số công ty đang phát triển các cấu trúc 3D nhân tạo giống da người, điều có ý nghĩa quan trọng trong ngành độc học bởi các thử nghiệm trên da động vật từ lâu là cơ sở để tìm hiểu tác dụng của các hợp chất mới chưa được kiểm tra. 

3. Nghiên cứu trên người

Một ý tưởng thường được nêu ra để chống lại thử nghiệm trên động vật là nếu muốn hưởng lợi từ các phương pháp điều trị, thuốc và nghiên cứu mới, con người nên làm đối tượng thử nghiệm.

Ở hầu hết các nước, luật pháp yêu cầu thử nghiệm thuốc trên động vật trước khi áp dụng trên người, nên ý tưởng đó khó thành hiện thực. Tuy nhiên, có một số hình thức thử nghiệm trên người được kiểm soát cẩn thận có khả năng giảm sử dụng động vật, mà không gây nguy hiểm cho sức khỏe con người. Điển hình như phương pháp microdose, trong đó con người tiếp nhận thuốc mới với liều lượng nhỏ đến mức nó không có tác động sinh lý nào, nhưng vẫn đủ lưu thông trong hệ thống để đo lường tác động của nó lên tế bào. Mục tiêu của microdose là có thể giúp loại bỏ các loại thuốc không tác dụng ở giai đoạn đầu, mà không cần thử nghiệm trên hàng nghìn con vật như trước. Cách thử nghiệm này đã được chứng minh đủ an toàn và hiệu quả đến mức nhiều công ty dược phẩm lớn hiện sử dụng microdose để tinh giản quá trình phát triển thuốc.

HOÀNG ÐIỂU (Theo Live Science)