Huyện Thoại Sơn, tỉnh An Giang ở vị trí trung tâm khu vực Tứ giác Long Xuyên, lại được thiên nhiên ban tặng những ngọn núi nhỏ lẻ loi cuối cùng của Tây Nam Bộ. Ðặc thù địa hình đó đã tạo cho nơi đây một khung cảnh sông nước hòa với núi non thơ mộng. Ðến Thoại Sơn, người ta tìm hiểu về núi Ba Thê, núi Sập, cùng hồ Ông Thoại, đình Thoại Sơn, đình Phan Thanh Giản… và nổi bật hơn cả là Di tích quốc gia đặc biệt Óc Eo - Ba Thê, với những giá trị văn hóa, lịch sử quý giá.

Di chỉ Nam Linh Sơn

Nằm trên một gò cao thuộc thị trấn Óc Eo, chùa Linh Sơn (còn được gọi là chùa Phật Bốn Tay) không chỉ là một trong những ngôi cổ tự nổi tiếng ở tỉnh An Giang, mà còn được ví von là “bảo tàng văn hóa Óc Eo đầu tiên”. Năm 1913, người dân địa phương phát hiện một bức tượng bốn tay làm bằng đá dưới chân núi Ba Thê. Trước đó họ cũng tìm thấy hai tấm bia đá lớn, có khắc nhiều chữ cổ. Họ đã mang tượng đến thờ tại chùa Linh Sơn và gắn hai tấm bia đá hai bên tượng.

Theo các nhà nghiên cứu, những cổ vật này có niên đại khoảng từ thế kỷ II đến thế kỷ VI. Chữ trên bia đá có thể là chữ của người Phù Nam xưa. Pho tượng mà nhân dân gọi là tượng Phật thực chất là tượng thần Vishnu của Ấn Ðộ giáo, có rắn Naga bảy đầu hợp thành tán che trên đầu tượng. Hiện hai bia đá vẫn còn nguyên vẹn nhưng chữ trên bia đã mờ. Pho tượng ban đầu có tư thế đứng, mang màu sắc nguyên thủy của đá cổ. 

Chùa Linh Sơn đã được công nhận là Di tích kiến trúc nghệ thuật cấp quốc gia và xác lập Kỷ lục Việt Nam với pho tượng Phật bốn tay cùng hai tấm bia đá cổ nhất nước. Bên cạnh chùa Linh Sơn còn có di chỉ khảo cổ Nam Linh Sơn, cách đó không xa là di chỉ khảo cổ Gò Cây Thị. Ðây là hai di chỉ nổi tiếng, cùng với nhiều di chỉ khác quanh vùng Thoại Sơn đã tạo thành hệ thống di chỉ khảo cổ học về nền văn hóa Phù Nam - Óc Eo.

Phù Nam là vương quốc tồn tại trong khoảng thế kỷ I - VII tại vùng hạ lưu sông Mekong, bao gồm cả khu vực Nam Bộ của Việt Nam và Camphuchia ngày nay. Họ có nền văn hóa chịu ảnh hưởng từ Ấn Ðộ, chữ viết có nguồn gốc từ chữ Phạn, tôn giáo chủ yếu là Bàlamôn và đạo Phật. Người Phù Nam chủ yếu làm nông nghiệp và đạt đến trình độ phát triển ổn định với hệ thống thủy lợi khá hoàn chỉnh. Thương nghiệp có điều kiện phát triển với hệ thống cảng biển có khả năng giao lưu buôn bán rộng rãi trong khu vực. Ngoài ra họ cũng giỏi các nghề thủ công mỹ nghệ. Tuy nhiên, sự diệt vong của vương quốc này đến nay vẫn còn là bí ẩn.

Thập niên 1940, nhà khảo cổ người Pháp Louis Malleret đã khai quật vùng Ba Thê - Óc Eo. Ðợt khai quật khảo cổ học này đã phát hiện nền móng của các công trình kiến trúc không có mái ngói. Bên cạnh đó còn tìm được nhiều nhiều hạt cườm, mảnh vàng, đồ trang sức được chế tác tinh xảo. Ông đã đặt tên cho nền văn hóa này là Óc Eo.

Sau đó, giới sử học nước ta cũng đã tổ chức nhiều đợt khai quật. Kết quả thu được là phát hiện một dạng kiến trúc cung đình mang tính cách tôn giáo, được xây dựng rất xưa. Trong quá trình khảo cổ, các nhà nghiên cứu đã tìm thấy dấu vết của một hệ thống kinh rạch cổ chằng chịt. Ðặc biệt có một đường nước dài gần 100km từ Angkor Borei chảy đến Châu Ðốc, qua Óc Eo rồi đến Kiên Giang. Trong lòng đất cũng tồn tại hàng ngàn di vật cổ như: gốm, trụ gỗ, trang sức, tượng, công cụ…

Theo các nhà khoa học, đô thị cổ Óc Eo ngày xưa giáp biển và có diện tích rất lớn, từng bị chìm dưới đất nhiều năm. Trong thời gian Phù Nam tồn tại, Óc Eo là một hải cảng sầm uất và đóng vai trò quan trọng. “Thành phố Óc Eo” có hai khu vực chính: nội thành là nơi ở của quý tộc, quan lại, binh lính, đạo sĩ, thương gia và ngoại thành là nơi ở của dân thường.  

Khu di tích Óc Eo - Ba Thê gồm nhiều di chỉ có giá trị đang được bảo tồn. Di chỉ Nam Linh Sơn là khu kiến trúc và mộ táng tiêu biểu với nhiều cấu trúc lớn nhỏ khác nhau. Di chỉ Gò Cây Thị nằm trên cánh đồng Ba Thê là kiến trúc cung đình và tôn giáo xây bằng gạch và đá. Di chỉ Gò Út Trạnh là một tổng thể kiến trúc gạch hình chữ nhựt gồm ba hạng mục xây theo trục Bắc - Nam. Di chỉ Gò Cây Trôm là một công trình kiến trúc cổ xây bằng gạch với hai mặt nền. Di chỉ Gò Cây Da có dấu vết của nhà sàn với những cọc gỗ. Ngoài ra còn nhiều di chỉ mộ táng vò gốm, huyệt đất, hỏa táng…