Theo các chuyên gia, Đề án một triệu héc-ta lúa chất lượng cao, phát thải thấp ở ĐBSCL đã chứng minh hiệu quả kép: tăng lợi nhuận, giảm chi phí cho nông dân và bảo vệ môi trường nhờ áp dụng công nghệ tiên tiến và liên kết chuỗi sản xuất (doanh nghiệp bao tiêu đầu ra), tạo ra bước chuyển tư duy sản xuất lúa xanh, bền vững. Diện tích này sẽ tiếp tục mở rộng trong năm 2026.

Hiệu quả đề án

Theo Hiệp hội ngành hàng Lúa gạo Việt Nam (VIETRISA), Đề án phát triển bền vững một triệu héc-ta chuyên canh lúa chất lượng cao và phát thải thấp gắn với tăng trưởng xanh vùng ĐBSCL đến năm 2030 (Đề án một triệu héc-ta lúa) được triển khai từ năm 2024. Tính tới kết thúc vụ hè thu 2025, quy mô diện tích tham gia Đề án đã đạt 354.839ha, vượt 197% so với mục tiêu đề ra. Nông dân tham gia đã giảm chi phí sản xuất đáng kể, từ 1,7-4,9 triệu đồng/ha so với sản xuất ngoài mô hình, tương đương giảm giá thành sản xuất từ 326-1.052 đồng/kg lúa tươi. Lượng giống gieo sạ giảm từ 50-65%, tương đương tiết kiệm khoảng 70-130kg/ha, lượng phân đạm trung bình giảm 31,3% và cắt giảm lượng nước tưới, đạt chuẩn về rút nước ít nhất 2-3 lần, giảm 1-3 lần phun thuốc bảo vệ thực vật (BVTV). Quan trọng hơn, năng suất trong mô hình tăng từ 1,4-15,9 tạ/ha, tương đương mức tăng 3,2-22,1% so với canh tác truyền thống. Tại vụ đông xuân 2024-2025, lượng giảm phát thải của mô hình đạt 3,7 tấn CO₂/ha/vụ.

Ứng dụng cơ giới hóa trong thu hoạch lúa tại cánh đồng thực hiện mô hình phát triển Đề án một triệu héc-ta ở TP Cần Thơ.

Ông Lê Thanh Tùng, Phó Chủ tịch VIETRISA, nhấn mạnh: Để mở rộng thành công này trong giai đoạn tới, VIETRISA khẳng định định hướng chiến lược là muốn mở rộng diện tích phải mở rộng liên kết, muốn giảm phát thải phải chuẩn hóa quy trình, muốn nông dân hưởng lợi thì doanh nghiệp phải vào cuộc. Đề án này được xác định là cuộc chơi của “Trách nhiệm - Tiêu chuẩn - Liên kết chuỗi”…

Tại TP Cần Thơ, diện tích được triển khai trong năm 2025 là 104.500ha của 191 tổ hợp tác, hợp tác xã (HTX), với 12 mô hình thí điểm theo tiêu chí Đề án (quy mô 50ha/mô hình). Chi phí sản xuất ở mỗi mô hình giảm trung bình 1,1 triệu đồng/ha, lợi nhuận cao hơn mô hình đối chứng từ 1,3-6,5 triệu đồng/ha, tương đương 6,6-36,7% nhờ giảm 50% lượng lúa giống sử dụng, giảm 30% lượng phân bón đạm, giảm 2-3 lần phun thuốc BVTV, giảm lượng nước tưới 30-40% và gia tăng thu nhập từ bán rơm. Đo đạc phát thải khí nhà kính cho thấy mô hình giảm từ 2-12 tấn CO₂/ha. Bên cạnh đó, việc xây dựng và triển khai mô hình kinh tế tuần hoàn từ rơm giúp nông dân thu nhập tăng thêm 33 triệu đồng/ha/3 vụ...

Mở rộng đề án

Từ những bài học kinh nghiệm và mô hình triển khai có sự liên kết hiệu quả, Cục Trồng trọt và BVTV (Bộ Nông nghiệp và Môi trường) đã đưa ra những định hướng quan trọng để mở rộng quy mô sản xuất lúa chất lượng cao và phát thải thấp giai đoạn 2026-2030. Trong đó, đặt trọng tâm vào liên kết chuỗi doanh nghiệp - HTX - nông dân, tiêu chuẩn thị trường và minh chứng giảm phát thải. Sự kiện này thể hiện tinh thần chủ động, phản ứng nhanh, thực hiện quyết liệt chỉ đạo của Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường Trần Thanh Nam: “Không chờ đợi - phải bắt tay ngay vào tổ chức triển khai, nhân rộng mô hình, chuẩn hóa liên kết chuỗi và tạo giá trị mới cho hạt gạo Việt Nam”.

Đề án cũng xác định mở rộng diện tích sản xuất trong năm 2026 vẫn lấy ứng dụng tiến bộ kỹ thuật là cốt lõi, áp dụng ngay như quy trình đã ban hành, giúp giảm giống - giảm phân - giảm phát thải mà vẫn tăng thu nhập, lấy sức khỏe đất làm nền tảng lâu dài, xây dựng liên kết bền vững giữa doanh nghiệp và nông dân dựa trên hợp đồng, cam kết, trách nhiệm đôi bên. Từ những kết quả thực tế 2 năm qua, Cục Trồng trọt và BVTV phát động kêu gọi hành động thống nhất triển khai Đề án một triệu héc-ta lúa thời gian tới.

Trong đó, các doanh nghiệp (vật tư và chế biến tiêu thụ) được đề nghị chủ động bắt tay liên kết với các HTX và nông dân, đăng ký tham gia Dự án Chuyển đổi chuỗi giá trị lúa gạo ứng phó với biến đổi khí hậu và phát triển bền vững tại ĐBSCL (TRVC - hướng đến mục tiêu Đề án một triệu héc-ta), sản xuất theo quy trình giảm phát thải đã ban hành, tận dụng sự hỗ trợ kỹ thuật trong khâu theo dõi và đánh giá MRV để đảm bảo độ tin cậy. Các địa phương cần hỗ trợ các doanh nghiệp, HTX và nông dân trong chuỗi liên kết, hướng dẫn đồng bộ áp dụng quy trình sản xuất lúa chất lượng cao, giảm phát thải và nâng cấp các vùng sản xuất.

Đồng thời, Tổ chức Phát triển Hà Lan được đề nghị đề xuất với nhà tài trợ DFAT/Chính phủ Úc (đơn vị tài trợ Dự án TRVC) và các nhà tài trợ quốc tế khác, xem xét mở rộng vùng Dự án TRVC sang TP Cần Thơ, Vĩnh Long và Cà Mau, để nhiều doanh nghiệp, HTX và nông dân có cơ hội tham gia nhiều hơn, góp phần thúc đẩy nhanh tiến độ hoàn thành Đề án một triệu héc-ta vào năm 2030.

VIETRISA cần phối hợp chặt chẽ để giám sát, hướng dẫn, hỗ trợ các doanh nghiệp trong và ngoài Dự án TRVC, đồng thời xem xét chứng nhận “Gạo Việt xanh, phát thải thấp” cho các doanh nghiệp và HTX được địa phương xác nhận tuân thủ đầy đủ quy trình.

Cục Trồng trọt và BVTV cũng cam kết đồng hành chặt chẽ cùng địa phương, doanh nghiệp, HTX trên 3 việc trọng tâm như phối hợp giám sát việc thực hiện quy trình đo đạc MRV; hỗ trợ xây dựng và mở rộng mô hình liên kết chuỗi, lấy doanh nghiệp làm hạt nhân, nông dân làm trung tâm; tạo điều kiện tối đa cho ứng dụng tiến bộ kỹ thuật (từ quản lý nước, đất, rơm rạ, đến số hóa và MRV) đến khi Nhà nước cho phép trao đổi tín chỉ carbon.

Bài, ảnh: HÀ VĂN