Vẻ đẹp của Bảy Núi với phong cảnh sơn thủy hữu tình, không thể thiếu những chiếc xe ngựa loáng thoáng vụt qua dưới ánh nắng chiều tà giăng trên con đường trùng trùng rừng núi. Theo lời kể của nhiều cụ cao niên, ngựa ở Bảy Núi không biết được nuôi từ bao giờ, chỉ biết khi sinh ra, lớn lên, họ đã được chở trên những chiếc xe ngựa rồi. Ở Bảy Núi, khoảng vài mươi năm trước, ngựa được nuôi nhiều, nhưng dần về sau này việc nuôi ngựa ngày càng ít đi, chỉ còn trong đồng bào Khmer.

Hiện nay, toàn huyện Tịnh Biên có hơn 20 con ngựa, tập trung nhiều nhất ở xã Vĩnh Trung; huyện Tri Tôn có khoảng 7 con. Ngựa Bảy Núi thường là ngựa lông vàng, thỉnh thoảng có vài gia đình nuôi ngựa bạch và "ngựa bông". Ngựa dáng nhỏ nhắn, chiều cao từ 1,1- 1,2 mét, chiều dài 1,3- 1,4 mét. Ngựa Bảy Núi thường được dùng để kéo xe.

Muốn sở hữu con ngựa kéo xe để "kiếm cơm", phải xuất vốn từ 15- 18 triệu đồng. Trước kia, muốn mua ngựa, chỉ việc dạo quanh vùng Bảy Núi, chọn con nào ưng ý, ngả giá. Thương lái bên Campuchia cũng thường qua Bảy Núi tìm mua ngựa tốt. Giờ đây, muốn mua ngựa, bà con ở Bảy Núi phải qua tận huyện Kirivông, tỉnh Tàkeo của nước bạn Campuchia.

Việc nuôi ngựa ở Bảy Núi khá thuận lợi, cỏ là thức ăn chủ yếu. Nhân lúc ngồi không đợi khách, các "tay ngựa" dừng bên đường "quơ" vài nắm cỏ cho ngựa ăn là xong; chiều về bồi bổ thêm nước cám, hoặc chuối cây băm nhuyễn trộn với lúa. Do thời tiết, ngựa Bảy Núi rất ít bệnh, chỉ "ho khò khè" và "sổ mũi" khịt khịt, chủ cho "nằm không" vài ngày thì có thể tiếp tục "bo ngựa" (đánh xe ngựa)… Tuy thân hình nhỏ nhắn, nhưng ngựa Bảy Núi có sức kéo rất dẻo dai, mỗi chuyến "bo", ngựa chở từ 500- 700 kg. Ngựa Bảy Núi sống rất thọ, tuổi đời khoảng 60- 70 năm; trừ khi bệnh tật, chứ về "phong độ" thì "ngựa già" vẫn chở hàng như "ngựa trẻ". Ngựa "bo xe" có cả ngựa cái; để có ngựa dự bị cho nghề "bo", hay bán lại, ngựa cái "bo" được vài năm thì chủ dưỡng cho sinh. Chủ chọn ngựa đực nào có sức tốt, dáng cao, khỏe thì đem phối giống. Thời gian ngựa cái mang thai đến khi sinh là 12 tháng. Ngựa mới sinh, nuôi dưỡng 1 năm có thể bán được từ 15- 17 triệu đồng/con; nuôi và tập luyện trong vòng 3 năm là "bo" được.

Tuy lấy sức ngựa làm "chén cơm", nhưng các tay nuôi và "bo ngựa" ở Bảy Núi cũng rất điệu nghệ. Để ngựa có "sức hút", nhìn bắt mắt, người ta thường "tỉa lông" lưng, trang trí bông xanh, đỏ trên lưng; gắn lục lạc cho phát ra tiếng kêu leng keng hòa với tiếng chân lụp cụp khi ngựa chạy. Vài mươi năm trước, bánh và thùng xe ngựa chủ yếu được làm bằng cây, nhưng loại này mau hư và sức chở kém. Ngày nay, để thuận tiện hơn, người ta thay bánh cây bằng "bánh hơi", sườn xe làm bằng sắt, sức chở nhiều hơn, bền chắc, thích hợp cho nhiều loại địa hình.

Câu chuyện của ông Chau Da (ấp Vĩnh Lập, xã Vĩnh Trung, Tịnh Biên), với hơn 30 năm "bo ngựa" đã tái hiện lại một thời hoàng kim của nghề nuôi, "bo ngựa" ở Bảy Núi. Trước kia, cuộc sống bà con còn nhiều khó khăn, xe ngựa là phương tiện chính để đi lại, vận chuyển rau quả từ khắp các nơi trong núi, trên ruộng về phum, sóc ra chợ bán. Vì vậy, ở Bảy Núi rất nhiều gia đình nuôi ngựa, nhất là bà con Khmer. Từng đoàn xe ngựa rong ruổi trên mọi ngã đường xứ núi suốt ngày; ngày lễ- Tết, đồng bào Khmer đến chùa bằng xe ngựa; tiếng lục lạc, tiếng chân lụp cụp của ngựa vang vọng cả phum, sóc, cả núi rừng. Cách nay khoảng 6 năm, bến xe ngựa Vĩnh Trung và Chi Lăng (Tịnh Biên) rất nhộn nhịp. Buổi sáng, gần trăm chiếc xe ngựa từ khắp các nơi "bo" đến hai "bến ngựa" chờ khách. Theo ông Chau Da, cuộc đời ba ông và cuộc đời ông cũng gắn liền với hai bến xe ngựa này. Chiếc xe ngựa nuôi sống cả gia đình.

Trong lúc ngồi chờ khách ở vệ đường, chăm sóc chú ngựa bạch "quý hiếm", anh Chau Thay, 37 tuổi, nhà ở Vĩnh Trung, kể nghề 10 năm "bo ngựa" và con ngựa cưng của anh. Chỉ con ngựa bạch, giọng anh hào hứng: "Mình bỏ ra 20 triệu mua nó đấy, cả Tịnh Biên và Tri Tôn, chỉ có hai con "bạch" thôi; con "bạch mã" kia được người chơi ngựa ở Đồng Tháp qua mua với giá cao nên chủ nó bán, chỉ còn duy nhất con "bạch mã" này. Mỗi ngày "bo" cũng được 150- 200 ngàn đồng. Chở nhiều thứ: chở khách đi chợ, chở lúa, gỗ, trái cây… đi khắp Tịnh Biên và Tri Tôn. Giá tiền mỗi chuyến "bo" tùy theo đường gần xa, tùy theo loại hàng và tùy vào lòng rộng rãi của khách. Mua con này 20 triệu, đã hơn 5 năm rồi, lấy vốn xong, nhờ nó mà nuôi được gia đình. Trước đây còn bến xe ngựa ở chợ Vĩnh Trung và Chi Lăng, sáng chiều người "bo ngựa" tập trung về đó. Hai bến ngựa này giờ bị dẹp từ khi người ta xây cất lại chợ. Người "bo ngựa" phải "lang thang" tìm "bến đậu" mới ở góc nào đó bên quán nước ven đường để đón khách. Ngựa vô chợ gây mất trật tự, cản đường sá nên người ta không cho vô nữa…".

Không như anh Chau Thay và những người "bo ngựa" có bến có bãi khác, anh Chau Don 35 tuổi, ở Vĩnh Lập, Vĩnh Trung, có hơn 12 năm "cầm cương", là dân "bo" dạo. Sau khi bến xe ngựa dẹp, anh cứ cho xe rong ruổi trên đường, ai có nhu cầu chở mướn thì kêu lại. Trung bình mỗi ngày anh cũng kiếm được 150- 200 ngàn đồng. Em trai anh vào đại học, anh cưới vợ, sinh con, có tiền sửa lại nhà… đều nhờ vào ngựa… Ngoài chở khách và hàng hóa, những người làm nghề "bo ngựa" Bảy Núi còn "đánh thuê" cho những sự kiện văn hóa- lễ hội trong và ngoài tỉnh. Để "bo ngựa" cho lễ hội, chở khách du lịch, chiếc xe ngựa hàng ngày phải được "thay áo"- làm mái, lợp khung, treo cờ màu sắc lộng lẫy. Một ngày "bo xe" cho lễ hội thù lao được 300 ngàn đồng, lại có thêm tiền boa của khách và ban tổ chức lễ hội. Trong lễ hội, "bo" ngựa thấy ngựa của mình được khách yêu thích, mượn chụp hình thì vui, tự hào lắm. Ngoài các lễ hội ở Tịnh Biên, Tri Tôn, ngựa ở Bảy Núi còn "bo" cho lễ hội ở Núi Sập, Vía Bà ở Châu Đốc...

Tập "bo", tận mắt thấy những "tay ngựa" tỉa tót, lau chùi cho ngựa, trò chuyện với những người vốn xem ngựa- xe ngựa là bạn… tôi mới hiểu vì sao xe ngựa vẫn còn tồn tại ở vùng Bảy Núi này. Đó không đơn thuần là dư âm của quá khứ, là "cần câu cơm" của nhiều gia đình mà đó là cả một cuộc sống bình dị, thôn dã, nên rất nhiều người muốn được lên xe cầm dây cương "bo ngựa". Rời xe ngựa, ngồi lên chiếc honda, tôi vẫn ngoái cổ nhìn chiếc xe ngựa ngược chiều thoáng vụt qua. Tiếng lụp cụp, leng keng nhịp nhàng của xe ngựa cứ vang mãi trong tâm thức. Và tôi lại nghĩ phải chi bến xe ngựa được tái dựng lại một nơi nào đó ở Bảy Núi. Bến xe ngựa, cùng những người sống bằng nghề "bo ngựa" sẽ góp phần quan trọng trong việc phát triển du lịch ở địa phương, tái lập một nét văn hóa đặc trưng cho Bảy Núi mà không nơi nào có!

Bài, ảnh: LIÊU NGỌC ÂN