Trưa. Buổi trưa sao mà oi bức. Cái nắng chói chang như bức bách những chú gà giành giật nhau góc khuất sau nhà. Không đủ chỗ nên chúng rủ rê nhóm năm, nhóm ba quây tụ dưới hàng dừa.

Trong nhà, ông Tuấn nhìn lên nhiệt kế treo trên tường, miệng lẩm bẩm: "Chà, ba mươi bảy độ năm". Ông Tuấn đứng dậy bật quạt trần chạy vù vù.

Ở gian nhà ngang bà cụ Huấn chưa ngủ, tay phe phẩy chiếc quạt giấy. Cốc trà đậm sóng sánh để trên chiếc chõng tre bà cụ hay nằm đã vơi đi một nửa.

"Trăng quầng thì hạn, trăng tán thì mưa. Năm nay, nhìn con trăng mà có quầng ở ngoài thì biết là một năm đại hạn đây. Vậy mà sắp nhỏ có tin đâu". Cụ Huấn lẩm bẩm. "Bây giờ mình nói sắp nhỏ có chịu nghe đâu"- cụ lại nói như nói với chính mình. Nói để mà nói, kiểm nghiệm lại cuộc đời, đan xen quá khứ- hiện tại, xưa- nay. Tuổi già hầu như ai cũng vậy. Dù là khi nói chuyện với chính mình, lúc tâm sự với cụ hàng xóm, hay với đứa cháu cưng... cũng thường là độc thoại.

Cụ Huấn thò mái đầu trắng như cước ra mái hiên gọi với: "Cu Tiến ơi, cu Tiến vào nhà". Tiến nghe bà nội gọi cứ men theo tán cây vú sữa mà chạy vào nhà. Thằng bé nghịch, được cái học giỏi và thương bà. Ông Tuấn càm ràm: "Trưa nắng mà ồn ào!".

"Ai dép đứt, nhôm- nhựa, nồi chảo hư bán không…", tiếng rao của người phụ nữ cao dong dỏng, chân đất, da tái xanh, một lần nữa phá tan trưa hè oi ả. Trong nhà, ông Tuấn nghe tiếng rao bật dậy. "Má sắp nhỏ, bán cái mâm đồng đó đi. Để làm gì cái mâm sứt đó. Bán đi mua cái khác cho cụ!"- ông Tuấn nói vọng xuống nhà dưới.

Bà Hà cũng không ngủ được, đang nằm đưa võng ru thằng Tèo, nghe vậy vội đáp: "Dạ! Nhưng mà…". "Không nhưn với nhị gì cả. Bảo đổi là đổi. Chuyện nhỏ vậy cũng tính cãi tôi hả?", ông Tuấn to tiếng. "Mẹ đã nói với con bao nhiêu lần rồi, cứ dọn cơm lên đó cho mẹ ăn, đừng đổi cái mới làm gì", lúc này bà Huấn lên tiếng. "Mẹ thì được nhưng con lại không được. Biết bao khách đến nhà thấy mẹ dọn cơm trên cái mâm sứt mẻ đó mà ngầm đánh giá con. Chẳng lẽ con không mua được cái mâm dọn cơm đàng hoàng cho mẹ hay sao. Vậy mà mỗi lần cất cái mâm đấy đi thì mẹ có chịu ăn cơm trên mâm mới đâu. Mẹ thương con thì dứt khoát để con bán cái mâm ấy đi, từ nay không luyến tiếc nữa", ông Tuấn dùng mọi lý lẽ để thuyết phục cụ Huấn. Cụ Huấn nín lặng. Ông Tuấn bước ra ngoài hiên gọi người phụ nữ mua ve chai: "Cô vô đây tôi bán mâm đồng".

Chị ve chai phần nào đã nghe được câu chuyện nên tần ngần. Ông Tuấn gọi một lần nữa. Thôi thì cũng mạnh dạn bước vào, biết đâu kiếm được chút lời, chị ve chai nghĩ. Trong nhà chỉ còn cu Tiến phản đối: "Ba không được bán mâm đồng của nội, nội quý nó mà". Bà Huấn bước ra xoa đầu cháu rồi nắm tay dắt vào nhà, sợ thằng bé khóc nháo một hồi bị ăn đòn. Chị ve chai nhìn sâu vào mắt bà cụ, thấy nỗi buồn sâu thẳm trong đôi mắt mờ, lại tần ngần. Ông Tuấn lại giục: "Có muốn mua mâm đồng không? Không thì tôi bán cho người khác". Do dự giây lát chị ve chai quyết định: "Anh bán bao nhiêu?". "Sáu chục ngàn", ông Tuấn dứt khoát.

Cầm chiếc mâm lên so so, chị ve chai thấy nặng trịch, không cần cân, chị đưa sáu chục ngàn cho chủ nhà rồi quảy gánh đi ra. Bước chân như nặng hơn bởi chị biết bà Huấn đang nhìn theo thất thần. Ông Tuấn bước vào nhà vươn vai cười khì: "Con mua cho mẹ một cái mâm đẹp gấp mười lần nhé. Mẹ yên tâm".

* * *

Chiều. Cả nhà đi làm vắng, chỉ có cu Tiến và cụ Huấn ở nhà. Biết nội buồn, cu Tiến lẽo đẽo theo sau, hết hỏi cái này đến cái khác, rồi nó lại bảo nội kể chuyện xưa. Cụ Huấn chỉ ậm ừ cho qua chuyện chứ chẳng muốn nói điều gì, vẻ hoạt bát, cởi mở và cả thói quen tự mình nói chuyện cũng mất. Ánh chiều tà đã chếch ngang, soi rọi từng kẽ lá trên tán cây vú sữa trước nhà. Một chiếc lá vú sữa lìa cành rơi, gió đưa chao nghiêng rồi hạ xuống vệ cỏ bên đường. Trong nhà vọng ra tiếng cụ Huấn ru cu Tèo ngủ: "Ầu… ơ… gió đưa cây cải về trời/ Rau răm ở lại chịu đời đắng cay". Tiếng ru buồn đến nẫu ruột.

Đêm. Nhà cụ Huấn bắt đầu khua bát chén dọn bữa tối. Lại tiếng nói của ông Tuấn: "Sao mẹ không chịu ăn cơm? Mẹ tiếc cái mâm sứt đó đến mức làm khổ con vậy sao?". Nghe con nói vậy cụ Huấn lại ráng nuốt từng ngụm canh, vất vả ăn cho hết chén cơm. Suốt đêm, cái chõng tre mà cụ Huấn nằm cứ phát ra tiếng kẽo kẹt, kèm theo là tiếng ho sù sụ.

Sáng hôm sau, khi ông mặt trời ló dạng lên khỏi ngọn tre, mọi người trong nhà ông Tuấn đi vắng, chị ve chai hôm qua trở lại. Sau phút giây tần ngần quan sát, chị vội bước vào. Chị lễ phép gỡ chiếc nón lá ra chào cụ Huấn. Sau đó, chị lôi từ đáy quang gánh của mình ra chiếc mâm đồng bị sứt một góc: "Con biết đây là kỷ vật của cụ…". Cụ Huấn mừng rỡ, đôi mắt u buồn chợt sáng. Cụ nói: "Cám ơn cô nhiều, để tôi gửi tiền lại cho cô". Cụ lấy từ trong chiếc áo túi một cái khăn, bọc mấy tờ tiền xanh đỏ. Chị ve chai cười nói: "Mẹ của con khi còn cũng có ánh mắt hiền từ như cụ. Đây là lòng thành của con, xin biếu cụ"- chị ve chai nói. Cụ Huấn ngẩn ngơ.

Bởi vì tấm lòng của chị ve chai, mà cụ Huấn mở lòng kể cho chị nghe về mâm đồng. "Ngày xưa khi tôi và ông tôi nên vợ chồng, tài sản mà cha mẹ chia cho có chiếc mâm đồng này. Trong chiến tranh, qua mấy lần di tản, chuyển dời, chiếc mâm đồng vẫn theo gia đình. Mâm đồng bị sứt trong bữa cơm chiều dưới hầm tránh bom, một mảnh bom của địch đã phạt đứt một góc chiếc mâm đồng. Cũng ngày ấy ông nhà tôi mất".

Cụ Huấn vẫn ăn cơm trên mâm đồng sứt góc, để tưởng nhớ một gia đình trọn vẹn. Bà cụ cũng không kể cho ông Tuấn nghe câu chuyện kia, bởi cụ ông vì chắn bom cho ông Tuấn khi đó vừa hai tuổi, nên mới ra đi.