Trước sự hiện diện tiềm tàng của Mỹ ngay cửa ngõ khu vực, Tổng thống Iran Masoud Pezeshkian trong khuôn khổ chuyến thăm Armenia cảnh báo Yerevan vẫn nên chủ động nắm quyền kiểm soát chính ở Nam Kavkaz thay vì để các lực lượng bên ngoài làm phức tạp thêm tính toán chiến lược hiện nay.

Thủ tướng Armenia Nikol Pashinyan (phải) và Tổng thống Iran Masoud Pezeshkian tại cuộc hội đàm hôm 19-8. Ảnh: presstv​

Nỗi lo của Iran

Nam Kavkaz, khu vực có tầm quan trọng chiến lược và chính trị giữa châu Âu và châu Á, gần đây trở thành tâm điểm chú ý toàn cầu sau sự kiện các nhà lãnh đạo Armenia và Azerbaijan ký tuyên bố chung cam kết thực hiện thỏa thuận hòa bình do chính quyền Tổng thống Mỹ Donald Trump thúc đẩy, chấm dứt gần 40 năm thù địch giữa 2 nước cộng hòa thuộc Liên Xô cũ. 

Tuy nhiên, Iran đã lên tiếng phản đối khi thỏa thuận kèm theo trao cho Mỹ quyền khai thác Hành lang Zangezur, tuyến kết nối chiến lược hứa hẹn mở đường vận tải và năng lượng từ Trung Á sang châu Âu. Theo các quan chức Mỹ, chìa khóa giải quyết xung đột lâu dài giữa 2 láng giềng khu vực Nam Kavkaz là thỏa thuận về hành lang quá cảnh Zangezur (Tuyến đường Trump vì Hòa bình và Thịnh vượng Quốc tế (TRIPP) theo cách gọi của Nhà Trắng), nối Azerbaijan với vùng đất tách biệt Nakhchivan giáp Iran và Thổ Nhĩ Kỳ.

Hiện chi tiết “hành lang Trump” vẫn chưa hoàn thiện, nhưng tin tức cho biết bản thỏa thuận trao cho Mỹ cơ chế quản lý để bảo đảm tự do lưu thông và an ninh. Đổi lại, Armenia và Azerbaijan được cam kết về gói hỗ trợ đầu tư hạ tầng từ Mỹ nhằm khởi động dự án đường sắt, cảng trung chuyển và các trạm nén cùng đường ống dẫn khí.

Trước thông tin trên, Iran đe dọa sẽ chặn tuyến đường mới do lo ngại nguy cơ bị cắt đứt khỏi Armenia và phần còn lại của Kavkaz. Đặc biệt trước khả năng các thế lực thù địch nước ngoài tiến gần biên giới, giới chức ở Tehran những tuần gần đây liên tục phát cảnh báo tới Armenia rằng dự án có thể là một phần trong âm mưu của Mỹ nhằm theo đuổi mục tiêu bá quyền ở khu vực.

“Iran đến nay vẫn duy trì lập trường phản đối mọi thay đổi đối với biên giới quốc tế tại khu vực Kavkaz” - Tổng thống Pezeshkian phát biểu trong chuyến thăm Armenia ngày 19-8.

Đáp lại, Thủ tướng Armenia Nikol Pashinyan tại cuộc gặp đã trấn an nhà lãnh đạo Iran rằng hành lang được lên kế hoạch nối liền Azerbaijan với vùng đất tách ra của nước này sẽ nằm dưới sự kiểm soát của Armenia. Cụ thể, các tuyến đường đi qua Armenia đều thuộc thẩm quyền của Yerevan và an ninh cũng do họ phụ trách mà không nằm dưới quyền bất kỳ quốc gia thứ ba nào. Ông Pashinyan cũng đưa ra những triển vọng kinh tế mới giữa 2 nước thông qua tuyến hành lang nói trên, bao gồm mạng lưới đường sắt từ Iran đến bờ Biển Đen qua Armenia.

Nước cờ của Mỹ

Trong nhiều thập kỷ, Nam Kavkaz được định hình bởi các lợi ích cạnh tranh dựa trên sự hiện diện địa chính trị lâu đời của Nga, dấu ấn ngày càng gia tăng của Thổ Nhĩ Kỳ, cho đến chính sách ngoại giao thận trọng của Liên minh châu Âu (EU) và sự can dự có chọn lọc của Mỹ. Tuy nhiên, tiến trình đàm phán tại Washington hồi đầu tháng 8 cho thấy địa chính trị khu vực đang lặng lẽ thay đổi, trong đó Nam Kavkaz không còn là “vùng ngoại vi” hậu Xô Viết mà là ngã 4 quan trọng trong các tính toán chiến lược toàn cầu rộng lớn.

Phân tích rõ hơn, giới chuyên môn đánh giá cuộc họp do Mỹ chủ trì không chỉ mang tính biểu tượng mà còn phản ánh mối quan tâm ngày càng tăng của Nhà Trắng không để xung đột khu vực leo thang thành bất ổn rộng lớn. Trong đó, việc thủ đô Washington được chọn làm địa điểm gặp gỡ là minh chứng cho vai trò quyết đoán và mở rộng của phương Tây tại Nam Kavkaz; đồng thời phản ánh thái độ của Mỹ chuyển từ can dự có chọn lọc sang chủ động tác động đến hòa bình và an ninh khu vực.

Sự điều chỉnh này trực tiếp thách thức vị thế của Nga trong vai trò trung gian hòa giải và làm suy yếu đòn bẩy vốn đã hạn chế của Iran ở Nam Kavkaz. Nó cũng thể hiện mô hình chiến lược rộng hơn mà Mỹ theo đuổi tại các khu vực tranh chấp, đó là ngăn ngừa xung đột gắn liền với việc bảo đảm các tuyến đường thương mại, bảo vệ nguồn cung cấp năng lượng và củng cố sự ổn định của các đồng minh. Không chỉ về chiến thuật, chính sách này còn mang tính cấu trúc với tác động gây ảnh hưởng lâu dài tới sự liên kết của các trung tâm quyền lực khu vực, những hành lang chiến lược gắn kết Âu - Á trong thời đại mà tranh giành ảnh hưởng giữa các cường quốc ngày càng gia tăng.

MAI QUYÊN (Tổng hợp)