Các chuỗi giá trị toàn cầu đã trở thành một phần không thể thiếu đối với hoạt động sản xuất - thương mại trong thế kỷ 21, nhưng hiệu quả của chúng đã bị suy yếu do tác động từ cuộc chiến thương mại Mỹ - Trung Quốc, đại dịch COVID-19, chiến tranh ở châu Âu và căng thẳng địa chính trị gia tăng. Trong bối cảnh đó, trọng tâm về tăng cường khả năng phục hồi các chuỗi cung ứng và bảo vệ an ninh quốc gia đã thúc đẩy các quốc gia - bao gồm Nhật Bản - nỗ lực tái cấu trúc các chuỗi giá trị toàn cầu.

Một xưởng lắp ráp linh kiện tại Nhật. Ảnh: Bloomberg

Tầm nhìn xa của Nhật

Từ năm 2005, Chính phủ Nhật đã đề xuất chiến lược “Trung Quốc +1” nhằm giúp các công ty đa quốc gia của nước này phòng ngừa rủi ro khi xảy ra sự nguội lạnh trong quan hệ song phương với Trung Quốc. Vào thời điểm đó, các công ty còn tỏ thái độ thờ ơ trước đề xuất này. Nhưng trong thời gian gần đây thì khác. Trước tác động từ lệnh phong tỏa phòng chống dịch COVID-19 tại Trung Quốc, chính quyền của cố Thủ tướng Shinzo Abe đã lập ngân sách 245,6 tỉ yên (tương đương 1,56 tỉ USD) để giúp các doanh nghiệp Nhật chuyển hoạt động sản xuất về trong nước hoặc sang các quốc gia Ðông Nam Á.

Năm 2022, đầu tư trực tiếp nước ngoài của Nhật vào Trung Quốc đạt 127,6 tỉ USD, lớn nhất trong số các nước châu Á. Nhiều doanh nghiệp đa quốc gia của Nhật đã sử dụng Trung Quốc làm nền tảng xuất khẩu vào thị trường Mỹ. Năm 2023, Trung Quốc chiếm 17,6% kim ngạch xuất khẩu của Nhật và cũng là một trong những nước tiếp nhận đầu tư trực tiếp nước ngoài lớn nhất của Nhật.

Song, mức thuế trừng phạt 25% do Mỹ áp đặt đối với hàng xuất khẩu Trung Quốc và khả năng leo thang trong chiến tranh thương mại Mỹ - Trung đã làm tăng chi phí và sự không chắc chắn trong chuỗi giá trị toàn cầu, nơi Trung Quốc là cơ sở sản xuất và lắp ráp, còn Mỹ là thị trường mục tiêu. Cuộc chiến thương mại đang diễn ra giữa hai cường quốc hàng đầu thế giới đã thúc đẩy các công ty Nhật đa dạng hóa chuỗi cung ứng của họ.

Tại Nhật, Bộ Kinh tế, Thương mại và Công nghiệp (METI) hỗ trợ các công ty đưa chuỗi cung ứng trở về nước. Còn Tổ chức Xúc tiến Thương mại Nhật Bản (JETRO) hỗ trợ các doanh nghiệp dịch chuyển chuỗi cung ứng của họ sang Ðông Nam Á, Ấn Ðộ và Bangladesh. Từ tháng 5-2020 đến tháng 3-2022, METI đã trợ cấp 439 dự án đưa sản xuất về trong nước, bao gồm lĩnh vực thiết bị y tế, phụ tùng ô tô, điện tử và chất bán dẫn. Trong cùng kỳ, JETRO phê duyệt 104 dự án đưa sản xuất về gần Nhật và cấp tới 5 tỉ yên/dự án.

Trước đó, đại dịch COVID-19 đã làm gián đoạn chuỗi cung ứng chất bán dẫn và gây ra tình trạng thiếu hụt nghiêm trọng chip bán dẫn cho ngành công nghiệp ô tô, một trụ cột của nền kinh tế công nghiệp Nhật Bản. Năm 2021, Chính phủ Nhật công bố “Chiến lược cho ngành bán dẫn và ngành công nghiệp kỹ thuật số” nhằm xây dựng lại ngành công nghiệp bán dẫn bằng các khoản trợ cấp của chính phủ. Năm 2022, Quốc hội Nhật thông qua Ðạo luật thúc đẩy an ninh kinh tế, yêu cầu chính phủ bảo đảm chuỗi cung ứng các vật liệu quan trọng và duy trì sự ổn định của cơ sở hạ tầng quan trọng và an ninh quốc gia.

Động lực từ phía Mỹ

Lâu nay, Mỹ coi Trung Quốc là đối thủ cạnh tranh và đang nỗ lực tổ chức lại chuỗi cung ứng toàn cầu trong ngành bán dẫn, xe điện và các ngành công nghiệp công nghệ cao khác với các đối tác và quốc gia có cùng chí hướng. Và với tầm quan trọng về mặt địa chính trị và năng lực công nghệ, Nhật được coi là đối tác có năng lực và đáng tin cậy nhất của Mỹ để cùng nhau tái thiết chuỗi cung ứng toàn cầu trong các ngành công nghiệp chiến lược.

Hồi tháng 3-2023, Mỹ và Nhật Bản đã ký Thỏa thuận Khoáng sản quan trọng để tăng cường hợp tác trong chuỗi cung ứng vật liệu quan trọng và đảm bảo rằng vật liệu pin xe điện được xử lý tại Nhật không bị phân biệt đối xử theo Ðạo luật Giảm lạm phát của Mỹ. Vào tháng 5-2023, hai nước ban hành tuyên bố chung ủng hộ hợp tác trong việc tạo ra một hệ sinh thái bán dẫn có khả năng phục hồi tốt hơn và phát triển thế hệ bán dẫn tiếp theo. Nhật cũng tham gia liên minh bán dẫn của Mỹ và áp dụng biện pháp kiểm soát xuất khẩu đối với 23 công nghệ bán dẫn.

Bên cạnh đó, Chính phủ Nhật đang tận dụng đà tái tổ chức chuỗi cung ứng và sự cạnh tranh giữa Mỹ - Trung để phục hồi ngành công nghiệp bán dẫn nội địa. Việc xây dựng chuỗi cung ứng phục hồi cho an ninh quốc gia cũng chứng minh cho việc giới chức Nhật thúc đẩy các ngành công nghiệp chiến lược thông qua các khoản trợ cấp hào phóng.

Nhật đã phân bổ 4.000 tỉ yên (25,4 tỉ USD) để trợ cấp đầu tư vào ngành công nghiệp bán dẫn - mức lớn nhất trong số các quốc gia thuộc Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD) xét về tổng sản phẩm quốc nội (GDP). Cả các công ty bán dẫn trong và ngoài nước đều đủ điều kiện nhận trợ cấp. Ngay cả công ty Samsung của Hàn Quốc, đối thủ lâu dài của Tập đoàn Nhật Bản Sony, cũng nhận được khoản trợ cấp 20 tỉ yên (127 triệu USD) để xây dựng một trung tâm nghiên cứu chất bán dẫn tại Yokohama.

Gần đây, Nhật Bản và Hàn Quốc đã được chọn để dẫn dắt Mạng lưới ứng phó khủng hoảng chuỗi cung ứng thuộc Khung kinh tế Ấn Ðộ Dương - Thái Bình Dương (IPEF) do Mỹ khởi xướng và ra mắt năm 2022. Theo đó, Hàn Quốc sẽ đảm nhận cương vị chủ tịch của mạng lưới này và Nhật Bản sẽ giữ cương vị phó phủ tịch. Mạng lưới ứng phó khủng hoảng sẽ hành động bất cứ khi nào chuỗi cung ứng bị gián đoạn, bao gồm cả do thiên tai và tấn công mạng vào cơ sở hạ tầng hậu cần. Cơ quan này sẽ triệu tập một cuộc họp khẩn cấp trong vòng 15 ngày kể từ khi xảy ra sự cố.

IPEF bao gồm 14 nước thành viên Mỹ, Úc, Brunei, Fiji, Ấn Ðộ, Indonesia, Nhật Bản, Malaysia, New Zealand, Philippines, Singapore, Hàn Quốc, Thái Lan và Việt Nam. Các thành viên IPEF sẽ chia sẻ thông tin về hàng tồn kho trong trường hợp thiếu hụt nguồn cung. Nếu nhiều thành viên có nhu cầu cấp thiết về hàng hóa thiết yếu, các quốc gia đối tác sẽ chia sẻ kho dự trữ và tìm kiếm những tuyến cung cấp thay thế. Trong đó, chất bán dẫn, vật tư y tế và khoáng sản thiết yếu đều được xem là hàng hóa thiết yếu. Ngoài ra, IPEF cũng sẽ tiến hành các cuộc diễn tập để ứng phó với các cuộc khủng hoảng.

NGUYỆT CÁT (Theo East Asia Forum, Jiji Press)