NXB Trẻ vừa phát hành "Đất và người Nam bộ" của nhà nghiên cứu Ngạc Xuyên- Ca Văn Thỉnh, một trong những nhà Nam bộ học tiền bối, có nhiều đóng góp trong việc nghiên cứu lịch sử, văn hóa vùng đất Nam bộ. 14 bài viết của ông được tập hợp trong quyển sách này cung cấp cho người đọc nhiều kiến thức quý.

Trong số 14 bài viết, có 8 bài nghiên cứu được nhà nghiên cứu Ca Văn Thỉnh công bố trên tờ Đại Việt tập chí (1942-1943) với bút danh Ngạc Xuyên (tức Rạch Cá Sấu- tên con rạch gần nhà ông ở Bến Tre), còn lại là những bài viết về các nhân vật nổi tiếng ở Nam bộ như Nguyễn Trung Trực, Phan Văn Trị, Nguyễn Thông, Nguyễn Thị Tồn, một số truyện kể dân gian… Cơ duyên nghiên cứu về vùng đất Nam bộ được cụ Ca Văn Thỉnh chia sẻ trong cuốn "Hào khí Đồng Nai" cách đây hơn 30 năm. Đó là chuyện một Giáo sư người Pháp tên Bonifaci luôn miệng chỉ trích dân Nam bộ bằng những lời lẽ khó nghe, khinh thường. Từ đó, ông đã "luôn luôn nuôi trong lòng mình ý chí phải nghiên cứu để bằng mọi cách đánh bại luận điệu phản động của Bonifaci một cách khoa học".

Những trang sách "Đất và người Nam bộ" của tác giả Ca Văn Thỉnh đã làm được điều đó. Điển hình như trong bài "Đền Đế Thiên Đế Thích đối với tiền nhơn ta" đăng trên Đại Việt tập chí số 2, năm 1942, Ngạc Xuyên muốn chứng minh mối bang giao hữu hảo lâu đời giữa Việt Nam- Camphuchia. Con đường Nam tiến và chinh phục vùng đất Nam bộ của tiền nhân ta là hòa bình và bằng mồ hôi, nước mắt. Năm 1942, viên Toàn quyền Đông Pháp ghé Châu Đốc, viếng mộ Thoại Ngọc Hầu. Sự quan tâm của người Pháp đã thôi thúc Ngạc Xuyên tiếp tục nghiên cứu lịch sử vùng đất này và qua đó khơi gợi lòng yêu nước trong nhân dân. Trên Đại Việt tập chí số 28 và 29 (1943), Ngạc Xuyên đã công bố những nghiên cứu về Thoại Ngọc Hầu như tiểu sử, công trạng, việc đào kinh Vĩnh Tế, cũng như tìm hiểu địa danh Thoại Sơn, Vĩnh Tế thôn, Thoại Sơn thị… Đứng trước kênh Vĩnh Tế, cụ Ngạc Xuyên xúc động: "Chúng ta tức khắc thán phục tài phóng kinh của tiền nhơn ta… Chúng ta càng thán phục thêm công phu khó nhọc đào kinh sửa đất núi…".

Vùng đất Nam bộ giàu truyền thống văn hóa cũng được Ngạc Xuyên- Ca Văn Thỉnh tái hiện trong các bài viết của mình. Điển hình là bài "Minh Bột di ngư- Một quyển sách, hai thi xã" đăng Đại Việt tập chí số 12, năm 1943. "Minh Bột di ngư" nghĩa là "Ông chài còn sót lại ở đất Minh Bột" là một tập thi phẩm Hán tự của Mạc Thiên Tứ gồm bài phú "Lư Khê nhàn điếu" và 32 bài Đường luật. Tập thơ này được Cấn Trai- Trịnh Hoài Đức sưu tầm, giới thiệu bằng bài thơ "Tân tự". Từ đó, cụ Ngạc Xuyên nhận định, Mạc Thiên Tứ đại diện cho Tao đàn Chiêu Anh Các, Cấn Trai đại diện cho Sơn Hội Gia Định. "Hai thi xã, Hà Tiên trước, Gia Định sau, đều có ảnh hưởng sâu xa đến nền văn hóa ở xứ Nam kỳ". Trong các bài viết, nhiều lần Ngạc Xuyên đặt vấn đề: là vùng đất "sinh sau đẻ muộn" liệu Nam bộ có một nền văn hóa, văn chương phong phú không? Ông đã cất công chứng minh là có với những công trình khảo cứu về "Khổng học ở đất Đồng Nai", "Vạn thế sư biểu" Võ Trường Toản và những văn nhân đất Nam bộ như Nguyễn Đình Chiểu, Nguyễn Thông, Phan Văn Trị…

Bằng ngòi bút sắc bén và trí tuệ uyên thâm, nhà nghiên cứu Ngạc Xuyên- Ca Văn Thỉnh đã vẽ nên vùng đất Nam bộ từ thuở cha ông khai hoang, mở cõi đến một xứ sở giàu truyền thống, văn hóa với những con người nghĩa khí, nhân ái. Nói về công việc sưu khảo, Ngạc Xuyên cho đó là công việc khó khăn nhưng phải làm. Ông khiêm tốn: "Cái vựa thóc văn học ít ỏi này không đủ cung cấp thức ăn tinh thần cho cả giống nòi đương khao khát, nên ráng sức mọn đi mót từ hột, lượm từ bông, mà người ta bỏ rơi rớt ở tận ruộng biền, ruộng chéo của đất Lục tỉnh Nam kỳ" (trang 38).

Bài, ảnh: DUY KHÔI

Người cha của những nghệ sĩ tài hoa Ngạc Xuyên- Ca Văn Thỉnh (1902-1987), quê ở Mỏ Cày- Bến Tre. Ngoài là một nhà nghiên cứu văn hóa tên tuổi, ông từng là Tổng Lãnh sự Việt Nam tại Inonesia (1956), Giám đốc Thư viện Khoa học Trung ương Ông là thân sinh của những nghệ sĩ tên tuổi như Giáo sư- Nhạc sĩ Ca Lê Thuần, nhà thơ Lê Anh Xuân (tức Ca Lê Hiến), NSƯT Ca Lê Hồng, họa sĩ Ca Lê Thắng