"Gã tép riu" là tiểu thuyết mới nhất của Nguyễn Bắc Sơn (NXB Hội Nhà văn- 2013), sau 2 tiểu thuyết nổi tiếng là "Luật đời và cha con", "Lửa đắng". Vẫn tiếp tục bám sát những vấn đề thời sự của cuộc sống nhưng lần này tác phẩm của ông xoáy sâu vào lĩnh vực văn hóa, báo chí để từ đó làm nổi bật triết lý sống của một trí thức có tâm, có tài.

Nhà văn Nguyễn Bắc Sơn. Ảnh: nguoihanoi.com.vn

Trần Xuân Tùng - một nhà báo tên tuổi - được mời về làm Trưởng phòng quản lý báo chí, xuất bản ở Sở Văn hóa Thông tin của Thủ đô. Là người có kiến thức rộng, tư duy sắc sảo lại hay đấu tranh, phản biện nên Tùng thẳng thắn góp ý, phê bình những bất cập, sai sót trong lĩnh vực quản lý văn hóa của các cơ quan chức năng. Vợ anh là Diệu Thủy, dù năng lực kém nhưng do biết nắm bắt cơ hội, tận dụng nhan sắc trời cho và các mối quan hệ nên sự nghiệp của cô lên như diều gặp gió. Quyền lực càng cao, cô càng lơ là gia đình và coi thường chồng. Khi Tùng liên tiếp phát hiện và chỉ ra những sai sót trong công văn, thông tư, nghị định… do cơ quan Thủy soạn thảo, ban hành, cô cho rằng anh cố tình chơi nổi, làm cô bẽ mặt nên chủ động ly thân. Tùng gặp Dự- một học sinh giỏi văn cấp tỉnh nhưng thi rớt đại học, đi làm kiếm tiền luyện thi rồi bị lừa, sa chân lỡ bước vào con đường làm gái. Tùng giúp Dự thoát khỏi cuộc sống nhơ nhớp và cùng cô xây dựng cuộc sống mới. Thủy biết chuyện, đánh ghen và hai người ly dị…

Điều lôi cuốn ở "Gã tép riu" là quan điểm sống, cách ứng xử của nhân vật. Tùng có thể sống như bao người khác: làm ngơ trước sai trái để giữ gìn hạnh phúc gia đình và dễ dàng thăng tiến nhưng anh đã không làm vậy. Anh cho rằng: "Đã là trí thức thì phải biết phản biện, thậm chí phản bác, đối lập, chống lại những cái ác, cái xấu, những gì sai trái, miễn là với động cơ xây dựng chứ không phá hoại là được rồi" (trang 363). Chính sự đấu tranh không khoan nhượng của anh đã làm phật ý nhiều lãnh đạo, mà trực tiếp là mất lòng vợ, dẫn đến những rạn nứt không thể cứu vãn trong hôn nhân. Đấu tranh vì lẽ phải nhưng cuối cùng những gì anh nhận được chính là gia đình tan nát, bị cách chức, kỷ luật… Bi kịch đó sẽ khiến người khác phải nản lòng nhưng với Tùng thì không. Anh mừng vì đã được giải thoát khỏi cuộc hôn nhân đi vào ngõ cụt; còn sự nghiệp, anh cho rằng mình chỉ là "gã tép riu" không màng danh lợi nên không có gì để tiếc. Tưởng rằng mất tất cả nhưng thật ra, Tùng lại có tất cả. Đó là một gia đình mới với người vợ biết yêu thương, tôn trọng mình; anh có được sự ủng hộ của dư luận khi nói đúng; có sự quan tâm, giúp đỡ của bạn bè, đồng nghiệp khi gặp khó khăn. Quan trọng nhất là những ý kiến đóng góp của anh cuối cùng được công nhận. Anh đã đặt lợi ích chung lên lợi ích cá nhân và tự hào là mình đã sống đúng với lương tâm, trách nhiệm của một trí thức.

"Gã tép riu" còn hấp dẫn người đọc ở những màn đối đầu, đấu trí căng thẳng giữa Tùng với một số kẻ hám danh bất tài, giữa Thủy và Dự - hai người phụ nữ có xuất thân, địa vị khác biệt. Đọc "Gã tép riu" không có cảm giác đọc một tiểu thuyết hư cấu mà như đang lật từng trang đời để hiểu thêm về cuộc sống.

Cát Đằng