Đôi khi, có dịp đi ngang vùng quê ven biển, nhìn các bà, các chị gánh những gánh mắm đi trong cuộc mưu sinh, lòng tôi lại xốn xang. Những gánh mắm trên đường quê chính là một phần tuổi thơ tôi, nhắc nhớ gốc gác bờ tre gốc rạ của mình.

Ngày tôi còn lon ton chạy theo ba mẹ ra đồng, trong xóm nhà nào cũng có một hũ mắm để đầu giàn bếp. Ba tôi, dù chỉ còn lại một cánh tay bởi chiến tranh, nhưng vẫn ngày thì quần quật ngoài đồng, tối về lội ruộng lội ao lội mương, tìm thêm con cua con cá để gia đình không phải ăn mắm ngày ba bữa. Cũng bởi vì đó mà hũ mắm nhà tôi thường lâu hết hơn so với nhà hàng xóm.

Mùa mưa lụt, tháng 9 âm lịch trở đi, mắm trở thành của quý. Mưa thúi đất thúi vườn, nước ngập mênh mông ruộng đồng, xung quanh nhà. Hoa màu chết. Cá tôm theo nước phân tản, khó bắt. Trứng gà trong chuồng mấy cái cũng luộc ăn hết. Hũ mắm nhà tôi cũng hết nhanh hơn. Những lúc ấy, xóm tôi ai cũng chờ những tiếng rao, chờ những dáng áo tơi gánh mắm đi qua…

Ba mẹ ra đồng, chị đi học, mỗi khi nhà hết mắm, tôi thường được giao nhiệm vụ đón gánh mắm. Cô bán mắm trạc 40 tuổi, cứ vài ngày lại quảy gánh đi ngang xóm. Cô quen với từng nóc nhà, từng con ngõ của xóm tôi. Và người dân xóm tôi cũng quen với cái giọng "mắm....ơi...." không thể lẫn vào đâu được của cô. Nghe tiếng rao từ đầu xóm, tôi chạy như bay ra. Gánh mắm vào đến nhà, ba mẹ đã để sẵn hũ mắm và tiền cho tôi.

Ấy là những gánh mắm quen, đi sâu vào xóm để bán. Còn những người gánh mắm không quen, họ lướt qua xóm và mải miết đi đến vùng xa xôi hơn. Không biết họ khởi hành từ lúc nào, nhưng đến xóm tôi thì trời hãy còn sương sớm mù mịt. Hình ảnh những cô, những chị gánh mắm bước đi trong sương vẫn còn in đậm trong ký ức của tôi. Họ lặng lẽ bước đi trong sương giá đường quê.

Tôi nhớ mãi hình ảnh hai gánh mắm đi trước sau trên đường. Người mẹ chồng đang dẫn con dâu mới gánh mắm mưu sinh. Có lẽ lần đầu tiên cô con dâu đi xa đến thế nên chỉ đi được một đoạn, cô lại dừng, kiếm chỗ mát ngồi, lấy nón quạt cho bớt mệt. Trời hè, đường nắng, mồ hôi thì ướt đẫm. Mỗi lúc con dâu dừng lại, bà mẹ chồng cũng biết ý, dừng theo, rồi vừa động viên, vừa lấy âu trầu ra, ngồi bên cạnh, móm mém nhai.

Bây giờ đời sống đã khá lên, gánh mắm trên những con đường quê cũng không còn nhiều như trước. Mắm bây giờ ra chợ, theo những chuyến xe khách, máy bay đi xa, ra cả nước ngoài. Riêng mẹ tôi vẫn giữ thói quen tự làm mắm và chúng tôi mỗi lần về thăm nhà vẫn chia nhau những hũ mắm đậm đà vị quê hương.

Nguyễn Thành Giang