Giới phân tích đánh giá chính quyền Tổng thống Mỹ Donald Trump đã bắt đầu các nỗ lực “phân tách” mối quan hệ “không có giới hạn” giữa Nga và Trung Quốc nhằm ngăn chặn 2 cường quốc này thiết lập một liên minh thực thụ chống lại sức mạnh siêu cường Mỹ. Đó là lý do ông Trump đã đón tiếp Tổng thống Nga Vladimir Putin tại bang Alaska hồi trung tuần tháng 8, bất chấp sự nghi ngại của các đồng minh phương Tây. Và sắp tới, ông Trump đã cho biết về khả năng thăm Trung Quốc gặp Chủ tịch Tập Cận Bình...

Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình (trái) và Tổng thống Nga Vladimir Putin trao đổi văn kiện tại Điện Kremlin hồi tháng 5-2025. Ảnh: Getty Images

Bước đi trên của ông chủ Nhà Trắng được cho xuất phát từ xung đột Ukraine đang ngốn một phần nguồn lực của Mỹ và các đồng minh châu Âu. Nhưng với Nga, cuộc chiến này trở thành “phép thử” cho liên minh với Trung Quốc mà nước này đã vun đắp kể từ khi Liên Xô sụp đổ.

Vượt qua thử thách

Theo giới chuyên môn, Nga bắt đầu chuyển hướng sang châu Á - Thái Bình Dương vào những năm cuối thời kỳ Xô viết, cụ thể trong giai đoạn nắm quyền của nhà lãnh đạo Mikhail Gorbachev và tiếp tục dưới thời Tổng thống Boris Yeltsin. Xu hướng này rõ rệt hơn sau khi Tổng thống Nga Vladimir Putin nắm quyền vào năm 2000, thậm chí trở nên cấp bách vào năm 2014 sau khi Nga sáp nhập Crimea và can thiệp vào vùng Donbass của Ukraine.

Theo chiều hướng trên, quan hệ Nga - Trung Quốc ngoài duy trì tình hữu nghị truyền thống còn được thúc đẩy thực chất trên nhiều lĩnh vực. Hai bên đã thiết lập quan hệ đối tác hợp tác chiến lược toàn diện và làm sâu sắc thêm lòng tin chiến lược, nhất là sau thời điểm năm 2012 khi Chủ tịch Tập Cận Bình lên nắm quyền. Gọi nhau là “người bạn thân thiết”, Tổng thống Putin và Chủ tịch Tập đã gặp nhau hơn 40 lần kể từ năm 2012 trong khi các ngoại trưởng thường xuyên trao đổi hoặc gặp gỡ gần như hàng tháng. 

Một trong những yếu tố góp phần vào sự phát triển trên là mối tương quan mạnh mẽ về ý thức hệ khi cả Nga, Trung Quốc đều phản đối chủ nghĩa tự do phương Tây và thách thức vị thế “bá quyền” của Mỹ. Với vai trò cường quốc hạt nhân và thành viên thường trực của Hội đồng Bảo an Liên Hiệp Quốc (HĐBA LHQ), Mát-xcơ-va cùng Bắc Kinh còn đặc biệt chia sẻ tầm nhìn chiến lược đan xen lẫn nhau.

Trước tiên về địa chính trị, Trung Quốc hưởng lợi từ chiều sâu địa lý mà Nga mang lại ở phía Bắc, nhất là khi Bắc Kinh liên tục tăng cường hoạt động quân sự, ngoại giao và kinh tế để kiểm soát căng thẳng khu vực Đài Loan và Biển Đông. Mối liên hệ chiến lược này thúc đẩy hoạt động tập trận chung thường xuyên trên bộ, trên không và trên biển như cuộc tập trận hải quân chung “Joint Sea-2025” gần đây ở Biển Nhật Bản. Các cuộc tập trận không chỉ tăng cường sự tin cậy, minh bạch quân sự mà còn giúp hai nước tích lũy kinh nghiệm tác chiến, chia sẻ công nghệ tiên tiến và gửi đi tín hiệu chính trị đến những đối thủ tiềm tàng.

Kế đó là quan hệ tương hỗ về kinh tế, giữa một bên là Nga đóng vai trò nhà cung cấp tài nguyên quan trọng và một cường quốc công nghiệp, công nghệ như Trung Quốc. Năm 2024, kim ngạch thương mại song phương đạt 245 tỉ USD, cao gấp đôi so với năm 2020.

Theo ghi nhận, xuất khẩu của Nga sang Trung Quốc chủ yếu là tài nguyên thiên nhiên và năng lượng. Đơn cử như dầu mỏ, kim ngạch xuất khẩu ngành hàng này năm 2024 đạt kỷ lục 62,26 tỉ USD, tăng 54% so với năm 2021. Đáng chú ý, gần 40% thương mại quốc tế của Nga hiện được tính bằng đồng Nhân dân tệ so với mức 2% vào năm 2022.

Một minh chứng khác thể hiện quan hệ hợp tác kinh tế và hậu cần giữa Nga - Trung Quốc là các dự án xây dựng cầu bắc qua sông Amur (Hắc Long Giang); cũng như việc triển khai thêm nhiều hoạt động ở cửa khẩu biên giới. Loạt cơ sở hạ tầng mới này cho thấy thái độ cởi mở của Mát-xcơ-va trước ảnh hưởng ngày càng tăng của Bắc Kinh ở Siberia và Viễn Đông Nga, tạo thành nền tảng cho mối liên kết chiến lược Nga - Trung.

Theo giới quan sát, quá trình chuyển sang phía Đông diễn ra nhanh hơn sau khi Nga phát động chiến dịch quân sự đặc biệt ở Ukraine vào tháng 2-2022. Lúc này, đối mặt các lệnh trừng phạt nghiêm ngặt của phương Tây và mất thị trường năng lượng châu Âu, Mát-xcơ-va buộc phải tăng cường liên kết với Trung Quốc về kinh tế, chính trị lẫn tư tưởng. Đổi lại, Trung Quốc cần duy trì sự ổn định dọc theo biên giới phía Bắc và một đối tác để đẩy lùi ảnh hưởng của phương Tây ở Trung Á. Đây cũng là tiền đề thử thách và thúc đẩy quan hệ ngày càng sâu sắc giữa Bắc Kinh với Mát-xcơ-va.

Đồng minh không hiệp ước

Tính đến nay, Tổng thống Putin và Chủ tịch Tập đã ký nhiều tuyên bố quan trọng, nhấn mạnh quan hệ mới giữa Nga và Trung Quốc vượt trội hơn các liên minh chính trị và quân sự của thời Chiến tranh Lạnh. Về mặt ngoại giao, các văn kiện này tuy rõ ràng về các mục tiêu chính trị nhưng lại tạo ra sự mơ hồ về chiến lược khi không bao hàm bất kỳ điều khoản ràng buộc nào chính thức hóa một liên minh hoặc yêu cầu ký kết hiệp ước cụ thể. Theo một cách nào đó, hai nước trở thành “đồng minh không hiệp ước” với phạm vi vượt ra ngoài định nghĩa “trục liên minh vì lợi ích” nhưng lại phù hợp sự thay đổi hiện tại của bối cảnh quốc tế.

Quyết định của Trung Quốc ủng hộ Nga trong cuộc chiến ở Ukraine còn xuất phát từ đánh giá của cường quốc châu Á về tình hình chiến lược vốn bị thúc đẩy bởi căng thẳng do cạnh tranh gay gắt với Mỹ. 

Song song đó, Trung Quốc bất chấp áp lực mạnh mẽ từ phương Tây cung cấp cho Nga sự hỗ trợ hữu hình từ chính trị, ngoại giao cho tới lĩnh vực kinh tế vốn cực kỳ quan trọng và không thể thay thế đối với Điện Kremlin. Một minh họa rõ ràng khác về sự ủng hộ của Trung Quốc dành cho Nga là duy trì thậm chí tăng cường hợp tác quân sự. 

Nhìn chung, quan hệ đối tác Trung - Nga hiện đã vượt xa chiến trường Ukraine, thể hiện qua khối lượng thương mại ngày càng tăng và sự phụ thuộc lẫn nhau về năng lượng. Trong đó, Nga tiếp tục đóng vai trò đối tác hữu ích với Trung Quốc khi vừa đảm bảo sự ổn định khu vực Trung Á vừa giúp Bắc Kinh tập hợp sự ủng hộ trên khắp Nam Bán cầu, từ đó thúc đẩy một trật tự toàn cầu thay thế cho trật tự do phương Tây dẫn dắt. Hơn nữa, những phương pháp mà Mát-xcơ-va áp dụng để lách các lệnh trừng phạt của phương Tây có thể có lợi đối với Bắc Kinh trong một cuộc xung đột tiềm tàng ở Đài Loan.

Với mức độ phối hợp cao giữa Trung Quốc và Nga, giới phân tích nhận định đây sẽ là cơ hội để Bắc Kinh tìm kiếm những nhượng bộ chiến thuật cũng như khai thác tối đa lợi ích từ Mỹ và đồng minh. Về phần Nga, kết quả tích cực của liên minh trên thực tế sẽ giúp xứ bạch dương mở rộng hơn nữa hợp tác với cường quốc hàng đầu châu Á nhằm làm suy yếu vị thế của phương Tây và xây dựng một trật tự quốc tế mới. 

MAI QUYÊN (Theo Asia Society, Centre for Eastern Studies)