Tháng ba nắng gắt. Trời hanh khô. Mùa nước mặn xâm thực đã lấn sâu. Mùa bông ô môi rợp trời dâng lên một màu hường tím xem lẫn vào những trái ô môi đen xì đương chín. Gió đưa dòng nước mặn vào sâu trong những mương nước đầy rong xanh. Rong xanh sinh sôi và nảy nở. Một nguồn thức ăn dồi dào cho lũ cá nhỏ; đặc biệt, rong xanh là món khoái khẩu của lũ cá lòng tong. Khi ấy, mùa cá lòng tong bắt đầu. Chúng nhiều vô số, di chuyển thành từng đàn và lớn dần từ theo con nước mặn. Từ nhỏ bằng hạt đậu cho đến bằng ngón tay út và hết mức dừng lại ở ngón tay cái- những con cá lòng tong lớn được người quê gọi là cá lòng tong đá.

Những đàn cá lòng tong chạy quanh quẩn trong những mương mía, mương vườn. Căng lưới ở cuối mương đuổi từ đầu mương lại, cá mắc vào lưới ngoe nguẩy. Những con cá lòng tong mắc lưới béo ngậy non tròn, căng đầy trứng ở bụng. Người đuổi cá chừng năm mương mía là có thể mang về gần một ký lòng tong đá. Cái nắng hạn đầu mùa làm cho những mương nước cạn dần, lũ cá trốn nắng trong những cọng lá mía, những tàu dừa rụng sót lại trong mương, hay chỗ nước sâu, chỗ có bóng dừa, cây to de tán ra mương. Lũ trẻ đi học buổi sáng, chiều về làm cần câu từ những cây trúc nhỏ tẹo chặt trong vườn, sợi nhợ trắng muốt và một lưỡi câu bé xíu dành câu cá lòng tong. Lũ trẻ thọc nhộng kiến vàng trên cây mù u, mồi ưa thích thứ hai của cá lòng tong. Lũ trẻ ngồi dưới bóng cây to rắc vài con nhộng kiến dụ bầy lòng tong lại và thế là giật mỏi tay …

Những con cá nằm đầy một thau trắng buốt, nhảy tanh tách. Cá lòng tong được chế biến thành nhiều món: kho khô với tép mỡ rắc tiêu xay, kho lạt, bằm dồn khổ qua, chiên giòn, nấu canh chua, làm mắm… Món được người quê ưa thích là ướp cá làm khô. Cá lòng tong được tẩm ướp đầy đủ gia vị, thêm một ít sả, ớt, một ít tiêu, một chút rượu trắng để cho lũ ruồi nhặng đừng bâu vào. Cá lòng tong sau khi ngấm gia vị, được phơi dài trên bờ lộ trên những vỉ đan bằng trúc. Chỉ hai ngày nắng ngon là có một món cá khô lòng tong để dành ăn dài dài qua những ngày mưa dầm kẹt chợ đường xa.

Mùa cá lòng tong ra sông giờ chỉ còn trong ức ký của người lớn. Và những mùa cá ra sông đầy ắp, những món ngon từ cá lòng tong giờ chỉ còn là hoài niệm. Cá lòng tong giờ ít đi bởi nhiều nguyên nhân. Mỗi lần mùa gió gọi, con nước mặn xâm thực, tháng giáp mùa, nắng nóng thấu trời thấu đất, lòng tôi chợt xốn xang nhớ những mùa cá lòng tong, nhớ những bữa ăn với đủ thứ món chế biến từ cá thơm lừng no nứt bụng, những vỉ khô cá lòng tong phơi dài trên bờ lộ…

Hoàng Nhân