Trong cuộc điện đàm với người đồng cấp Ukraine Volodymyr Zelensky mới đây, Tổng thống Mỹ Donald Trump đã đưa ra một ý tưởng rất lạ: Washington muốn kiểm soát các nhà máy điện hạt nhân của Kiev.

“Ông Trump nói rằng Mỹ có thể hỗ trợ rất nhiều trong việc vận hành các nhà máy này nhờ chuyên môn về điện cũng như lĩnh vực liên quan. Việc các nhà máy này thuộc sở hữu của Mỹ sẽ là sự bảo vệ tốt nhất cho cơ sở hạ tầng”, Nhà Trắng cho biết trong một tuyên bố sau cuộc điện đàm giữa hai nhà lãnh đạo hôm 19-3.

Tổng thống Zelensky đã bác bỏ đề xuất này, lập luận rằng các nhà máy hạt nhân thuộc sở hữu nhà nước và không thể tư nhân hóa. Ông cũng nói thêm rằng vấn đề Mỹ sở hữu các nhà máy này chưa được giải quyết trực tiếp trong cuộc điện đàm. Chỉ có 1 trong 4 nhà máy điện hạt nhân của Ukraine được thảo luận và đó là cơ sở Zaporizhzhia, hiện do Nga kiểm soát.

Một binh sĩ Nga đứng gác gần nhà máy điện hạt nhân Zaporizhzhia. Ảnh: Reuters

Lợi ích kinh tế của Mỹ

Các nhà máy điện hạt nhân thời Liên Xô của Ukraine là xương sống của mạng lưới năng lượng trong suốt thời chiến, cung cấp tới 2/3 lượng điện của đất nước. Mặc dù liên tục tấn công các nhà máy nhiệt điện và thủy điện của Ukraine nhằm làm tê liệt lưới điện, Nga đã tránh không kích các cơ sở hạt nhân do lo ngại gây ra thảm họa phóng xạ.

Trong bối cảnh đó, Chính phủ Ukraine đã khởi xướng các kế hoạch xây dựng thêm nhiều lò phản ứng hạt nhân, khi nhận thấy đây là giải pháp khả thi duy nhất để đảm bảo an ninh năng lượng lâu dài.

Đó chính là lúc lợi ích kinh doanh của Mỹ có thể phát huy tác dụng. Ngay trước khi Nga phát động chiến dịch quân sự đặc biệt vào năm 2022, công ty công nghệ hạt nhân Westinghouse (Mỹ) và Energoatom, công ty hạt nhân thuộc sở hữu nhà nước của Ukraine đã ký một thỏa thuận về việc xây dựng 5 lò phản ứng. Sau khi chiến tranh bùng phát, con số này đã tăng lên 9 và hai công ty cũng nhất trí đẩy mạnh hợp tác để triển khai các nhà máy nhỏ hơn ở Ukraine.

Đây là bước đột phá đối với Westinghouse sau nhiều năm chật vật thâm nhập vào thị trường hạt nhân Ukraine vốn lâu nay do Rosatom, “gã khổng lồ” điện hạt nhân của Nga, thống trị.

Các nguồn thạo tin cho biết phía Ukraine đã nhấn mạnh với ông Trump rằng nếu muốn tiếp cận khoáng sản của nước này, Mỹ sẽ cần đến năng lực phát điện của nhà máy Zaporizhzhia vì khai thác và chế biến khoáng sản đòi hỏi nhiều năng lượng.

Thách thức tiềm tàng

Cả 4 nhà máy điện hạt nhân của Ukraine đều thuộc sở hữu của công ty Energoatom và luật pháp Ukraine cấm tư nhân hóa các cơ sở này. Việc sửa đổi luật để cho phép Mỹ sở hữu sẽ rất nhạy cảm về mặt chính trị.

Ý tưởng của ông Trump về kiểm soát nhà máy Zaporizhzhia đã khiến các quan chức và chuyên gia năng lượng Ukraine ngạc nhiên bởi phải mất nhiều năm mới có thể thu hồi vốn đầu tư.

Zaporizhzhia đang gặp nhiều vấn đề khác nhau và không rõ tình trạng của các thiết bị bên trong cơ sở đã xuống cấp này. Mặc dù cả 6 lò phản ứng của nhà máy đã ngừng hoạt động, chúng vẫn cần năng lượng cho các hệ thống an toàn quan trọng và nước để lưu thông trong các lõi nhằm ngăn chặn sự cố tan chảy.

Nhưng các đường dây cấp điện cho nhà máy hạt nhân lớn nhất châu Âu này đã bị cắt nhiều lần trong cuộc chiến và một con đập gần đó bị phá hủy đã làm giảm khả năng tiếp cận nước làm mát, gia tăng nguy cơ xảy ra tai nạn hạt nhân.

Tổng thống Zelensky cho biết cần tới 2 năm rưỡi để đưa Zaporizhzhia hoạt động trở lại, trong khi các chuyên gia năng lượng đưa ra con số 4 năm.

Hai nguồn tin trong ngành công nghiệp Ukraine nhận định đề xuất này có thể là một ví dụ về việc Mỹ thử nghiệm nhiều ý tưởng khác nhau để xem ý tưởng nào hiệu quả, khi ông Trump tìm cách đạt một thỏa thuận hòa bình lâu dài để nhanh chóng chấm dứt xung đột Nga - Ukraine.

Ý tưởng này cũng nhằm gây áp lực lên Nga bằng cách đề xuất một thỏa thuận mà theo đó Mát-xcơ-va sẽ phải bàn giao nhà máy Zaporizhzhia.

HẠNH NGUYÊN (Tổng hợp)