Nhà ông Hội đồng Phan Văn Cự.

Những ngôi nhà rường Nam bộ trên 100 tuổi hiện nay không còn nhiều. Riêng miệt vườn Tiền Giang còn được trên 30 ngôi nhà cổ. Có dịp bước vào những ngôi nhà cổ kính rộng thênh thang, nội thất lộng lẫy khiến người đời nay phải choáng ngợp. Mỗi ngôi nhà cổ là một tác phẩm nghệ thuật độc đáo, phảng phất hồn quê từ thuở ông cha mang gươm đi mở cõi.

* Hồn quê

Nhà ở Nam bộ xưa chủ yếu được cất theo kiểu nhà rường, một số cất theo kiểu nhà rọi. Thường ở các huyện phía Đông nhà thấp, cột nhỏ gỗ tốt. Từ huyện Châu Thành trở lên, các vị điền chủ mới nổi muốn thể hiện sự giàu có của mình nên nhà thường cao và cột lớn. Có những ngôi nhà cổ ngoài cách xây dựng truyền thống, được đưa vào làm thềm bằng gạch vữa theo kiểu Tây đang thịnh lúc bấy giờ.

Nhắc đến nhà cổ ở Tiền Giang phải kể đến ngôi nhà của anh Trần Anh Kiệt ở Đông Hòa Hiệp, huyện Cái Bè, Tiền Giang - được tổ chức JiCa Nhật Bản tài trợ trùng tu vào năm 2003. Thật ra đây chưa phải là ngôi nhà độc đáo nhất ở Tiền Giang. Mỗi ngôi nhà cổ trên mảnh đất tả ngạn sông Tiền mang phong cách, sự độc đáo riêng của nó.

Chẳng hạn như nhà của ông Hội đồng Phan Văn Cự ở ấp Phú Hưng, xã Long Khánh, huyện Cai Lậy tỉnh Tiền Giang được Ban Quản lý di tích Sở VH- TT- DL Tiền Giang đánh giá là ngôi nhà có kiến trúc chạm độc đáo nhất tỉnh hiện nay. Ngôi nhà này rộng trên 1.000m2 , nền lót gạch da qui, mái lợp ngói móc, bên trong có 140 cây cột lớn bằng gõ được kê trên tán gỗ. Cụ ông Phan Ngọc Bỉnh, 90 tuổi, con trai ông Hội đồng cho biết: “Nhà được cất làm nhiều lần. Phần nhà chính được ông nội tôi cất vào khoảng năm 1880. Nghe kể lại, ông tôi cho người ra miền Trung mua gỗ chở về và thuê 40 thợ từ miền Bắc, miền Trung vào làm ròng rã trong 4 năm mới xong. Sau đó cha tôi cất thêm phần Thảo bạt (nhà để khách chờ vào lễ). Để tôn trọng ông nội nên cha tôi cất phần thảo bạt dưới nền thấp hơn nhà chính. Do cột đã cắt sẵn từ trước nên cha tôi cho làm phần tán cổ bồng bằng gỗ. Trong nhà dùng toàn bộ tán và chốt gỗ chứ không dùng đinh. Năm 1915 phần thềm được xây thêm bằng gạch thẻ và hồ ô dước, có trang trí hoa văn kiểu Pháp”.

Theo đại diện tổ chức JiCa, Thảo bạt nhà Hội đồng Cự là thảo bạt lớn nhất Việt Nam. Phần tán cổ bồng là nét độc đáo của ngôi nhà này nhưng độc đáo nhất vẫn là kiến trúc chạm. Đây là ngôi nhà duy nhất toàn bộ xiêng, trính đều được chạm trổ 3 mặt. Hiện ngôi nhà còn giữ được 2 bộ tranh thờ và 8 bức thủ uyển sơn son thếp vàng, 20 đối liễn, 20 khuôn biển và nhiều bao lam chạm 3 mặt. Điều rất đặc biệt là mỗi món đồ được chạm từ một thân cây to. Theo chủ nhân ngôi nhà hiện nay, để làm một bức thủ uyển, phải tốn hơn 3 tháng công thợ và dát lên đó 2 lượng vàng ròng.

Ở ấp Tân Phú, xã Tân Lý Tây, huyện Châu Thành, Tiền Giang có ngôi nhà của chú Bùi Ngọc Hưởng là ngôi nhà duy nhất ở Tiền Giang lưu giữ nguyên vẹn kiến trúc nhà truyền thống của người Việt sau hơn 100 năm xây dựng. “Người Bình Xuyên” là một trong nhiều bộ phim sử dụng nhiều cảnh quay ở ngôi nhà này. Theo chú Hưởng: “Ông cố của tôi cất nhà này hết gần 3.000 đồng Đông Dương”, trong khi thời kỳ đó một mẫu ruộng tốt chỉ có giá 30 đồng.

Tại xứ Gò Công còn có ngôi nhà Đốc Phủ Hải rất độc đáo. Nhà tựa như một tiểu cung điện bởi sự nguy nga và sự cầu kỳ, xa hoa của nội thất. Bước vào nhà, nhìn đâu đâu cũng thấy những tác phẩm nghệ thuật chạm khảm tuyệt mỹ và các cỗ vật quí giá. Phần bên ngoài của ngôi nhà được xây dựng bởi vôi vữa, cổng sắt theo kiểu kiến trúc Pháp. Nhà Đốc Phủ Hải thể hiện một giai đoạn lịch sử vùng đất Gò Công thời kỳ du nhập ồ ạt của văn hóa phương Tây.

Thời gian trôi qua với bao thăng trầm thế sự. Người xưa đã mất, nhưng dường như trong những ngôi nhà cổ còn phảng phất cái tinh anh. Ông Trương Hùng Dũng, Trưởng ban Quản lý di tích tỉnh trăn trở: “Toàn tỉnh hiện có trên 350 ngôi nhà được xây dựng từ năm 1940 trở về trước. Trong số đó có khoảng 35 căn nhà cổ có giá trị về mặt kiến trúc và nghệ thuật rất cao. Nhà cổ là nơi lưu giữ những giá trị văn hóa, nghệ thuật và lịch sử của dân tộc. Tuy nhiên các ngôi nhà cổ đang bị mai một dần bởi thời gian và thời tiết mà thiếu việc bảo tồn gìn giữ...”.

* Những “Lầu bà”

“Lầu bà” Tám Huê.

Ở xã Đồng Thạnh, huyện Gò Công Tây, tỉnh Tiền Giang hiện còn 3 ngôi nhà lầu được xây dựng cách nay khoảng 90 năm. Điều rất đặc biệt là chủ nhân của những cổ lâu trên đều là phụ nữ. Mảnh đất này cũng chính là quê hương sinh ra vị Hoàng hậu cuối cùng của Việt Nam - Nam Phương Hoàng Hậu.

Vùng Đồng Thạnh, Đồng Sơn huyện Gò Công Tây, tỉnh Tiền Giang xưa kia là trung tâm của huyện lỵ Hòa Lạc Thượng, tỉnh Gò Công - là nơi tập trung sinh sống của những gia đình giàu có, những danh gia thế tộc. Ba ngôi lầu cổ ở xã Đồng Thạnh là vật chứng còn lại của vùng đất một thời hoàng kim của địa phương. Đó là Lầu bà Năm nằm trong khuôn viên của Trường THCS Đồng Thạnh; Lầu bà Chín Đào hiện là Bệnh viện Đa khoa Khu vực Đồng Thạnh; Lầu bà Tám Huê đang được cơ quan quân sự quản lý. Các ngôi nhà trên dưới 90 tuổi này đều được xây dựng theo lối kiến trúc Pháp.

Nổi tiếng nhất trong những ngôi lầu của các bà ở xã Đồng Thạnh, huyện Gò Công Tây, tỉnh Tiền Giang là lầu bà Tám Huê - là ngôi nhà có kiến trúc độc đáo, kết hợp nét Đông Tây. Tổng diện tích sử dụng của ngôi nhà này khoảng 2.000m2. Ngoài những vật liệu mới được nhập từ Pháp thời đó, ngôi nhà còn sử dụng những vật liệu truyền thống như hồ ô dước và sỏi trứng để xây dựng. Nền nhà là một hồ nước lớn. Người dân địa phương kể lại, ngày xưa chưa có nước ngọt, gặp những năm hạn hán, mưa muộn, hầm nước mưa nhà bà Tám Huê cung cấp đủ nước uống cho dân cả vùng.

Được biết, chủ nhân xưa kia của những ngôi cổ lâu này là ba chị em, con gái của ông phủ Huỳnh Đình Khiêm - người Việt Nam đầu tiên mở ngân hàng. Vốn là người giàu có nhưng không có con trai, gia sản kếch sù của ông được chia cho những người con gái. Bà Năm, bà Tám Huê, bà Chín Đào đều là những phụ nữ nhân hậu.

Lại một mùa Xuân đã đến. Những ngôi lầu cổ như những vật chứng cho bao nhiêu thăng trầm thế sự nhưng sẽ tồn tại đến bao giờ không ai trả lời được.

THỦY HÀ