"Nhà trăm cột" là cách gọi ước lệ ngôi nhà do ông Trần Văn Hoa xây dựng từ năm 1898 đến năm 1904 mới chính thức hoàn thành, tọa lạc tại xã Long Hựu, tỉnh Tây Ninh, bởi ngôi nhà này có đến 120 cột lớn nhỏ, bao gồm 68 cột chính và 52 cột phụ. Nhà có khoảng sân rộng, hàng rào bằng cây kiểng, xung quanh là vườn cây ăn trái, phía trước có dòng nước chảy ngang quanh năm mát mẻ. Đây là một trong những ngôi nhà xưa còn được bảo tồn tốt ở Nam Bộ cho đến ngày nay. 

Bên ngoài "nhà trăm cột". Ảnh: Cổ Phong

Kiến trúc, bài trí

Nhà trăm cột có chiều ngang 22m, chiều sâu 19m, phần sau là hai nhà nối thông qua vựa chứa lúa, có tổng diện tích sử dụng 822 mét vuông(1). Chính diện ngôi nhà hướng Tây Bắc. Mái lợp ngói âm dương. Trên mái nóc có nhiều hoa văn. Nền nhà được bó bằng đá tảng cách mặt đất 0,9m, nền lát gạch tàu hình lục giác. Nhà có kết cấu ba gian hai chái. Ba gian giữa dùng làm nơi thờ tự, có bố trí ba bàn thờ. Hai chái hai bên có đặt bộ ván ngựa, trường kỷ.

Kết cấu ngôi nhà được chia làm ba phần: nhà trước, nhà giữa và nhà sau. Nhà trước được tính từ mí cửa cái đến phần liên ba và bao lam của ngôi nhà. Đây là nơi để gia chủ tiếp khách. Nơi đây có bố trí bàn ghế, trên vách nhà có trang trí hoa văn, họa tiết. Nhà giữa được tính từ bao lam nối phòng khách đến các khám thờ, chính là không gian thờ tự của gia đình. Nơi đây được bài trí ngăn nắp, sạch sẽ với ba hương án thờ theo phong cách cổ truyền vừa trang trọng vừa tôn nghiêm. Nhà sau được tính từ vách ngăn các khám thờ trở về sau, là nơi dùng để ở và sinh hoạt của gia đình.

“Nhà trăm cột có kiến trúc truyền thống, kiểu nhà rường ở miền Trung với kết cấu xuyên trính (còn gọi là nhà đâm trính, nhà rường…), khung sườn kiểu bát trụ, định vị theo hướng Tây - Đông, Tiền - Hậu. Các bộ phận của kết cấu chính như trính, trổng đều được trang trí bằng cách chạy chỉ, uốn cong. Tiếp giáp giữa bộ phận trính và trổng để đỡ đòn dông nóc nhà được cách điệu hình chày cối tượng trưng âm dương hòa hợp (nên còn gọi là kiểu nhà chày cối). Kết cấu này có nhiều ưu điểm bởi bộ khung rất chắc chắn. Nội thất ngôi nhà kiểu bát trụ không có hàng cột giữa nên không gian được tạo ra ở giữa nhà rất rộng (rộng lòng căn) thích hợp để thờ tự”(2).

Cũng như các ngôi nhà xưa khác ở Nam Bộ, mô típ trang trí bao lam, cửa võng, khám thờ… vẫn là những mô típ quen thuộc: long lân quy phụng; mai lan cúc trúc; mai điểu; tùng lộc... “Toàn bộ hệ thống vì kèo, xuyên được chạm nổi, chạm lọng các đề tài Vân hóa long, Tử thời... kiểu "dây lá hóa" đặc trưng của Huế, rất công phu, sắc sảo. Các gian nội tự - ngoại khách tập trung cao nhất giá trị thẩm mỹ của công trình mà người xưa đã gửi gắm trên từng nét chạm. Đó là một tập hợp đa dạng, phong phú các đề tài cổ điển như Tử linh, Tứ thời, Bát quả; các mô típ thể hiện Phúc - Lộc - Thọ bên cạnh các đề tài phương Tây như hoa hồng, sóc - nho.... cùng các đề tài cây trái của vùng đất Nam Bộ như mãng cầu, bình bát, khế, măng cụt... được các nghệ nhân thể hiện công phu trên các bao lam, các khung ô hộc, vách ngăn, vách lá gió, bàn thờ, ghế nghi, bàn tròn, bàn dài... bằng kỹ thuật chạm lộng, chạm nổi, chạm bong kênh, chạm nổi trên nền chạm lộng... hết sức điêu luyện.

Nét đặc thù trong phong cách chạm gỗ ở đây là bên cạnh phong cách tả thực khéo léo, tỉ mỉ, gò bó bởi những quy phạm cổ điển là phong cách phóng khoáng với khối lượng lớn các độ án dạng "dây lá hóa", tạo thêm sự phong phú, sinh động, gây xúc cảm cho người thưởng ngoạn. Gian ngoại khách ở "nhà trăm cột" còn được tô điểm bởi các bức hoành phi, liễn đối... sơn son thếp vàng, cẩn ốc xà cừ, có nội dung nói lên tư tưởng hướng đến cuộc sống an nhàn […] hay ca ngợi cảnh đẹp […], cầu phúc, chúc thọ... Tất cả được bố cục, xử lý một cách hài hòa trong không gian kiến trúc làm toát lên nét trang nghiêm của một ngôi nhà thờ và cũng đầy tráng lệ của một công trình kiến trúc điêu khắc gỗ truyền thống”(3).

Bên trong "nhà trăm cột". Ảnh: Cục Du lịch quốc gia Việt Nam

Giá trị nghệ thuật

So với những ngôi nhà cổ khác ở Nam Bộ, "nhà trăm cột" không có vẻ bề thế bằng nhưng nghệ thuật trang trí, đường nét kiến trúc và điêu khắc ở đây đã đạt đến trình độ điêu luyện.

“Về kiến trúc, đây là kiểu nhà xuyên trính: một kiểu thức thời Nguyễn đã trở thành điển hình cho kiểu kiến trúc dân dụng nhà ở của tầng lớp thượng lưu ở Nam Bộ vào cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX. Công trình kiến trúc này do nhóm thợ miền Trung thực hiện vì vậy mang dấu ấn rõ nét của phong cách Huế và là một trong những dư ba cuối cùng của nghệ thuật Nguyễn trong hoàn cảnh Nam Bộ đã trở thành thuộc địa của Pháp.
Về nghệ thuật điêu khắc trong kiến trúc, những tác phẩm chạm gỗ ở "nhà trăm cột" đã thể hiện trình độ điêu luyện của những nghệ nhân từ bố cục, đề tài, xử lý kỹ thuật cũng như cách trình bày đa dạng và sinh động.

Về chủ đề trong nghệ thuật trang trí, "nhà trăm cột" thể hiện sự phong phú và sáng tạo. Ở đây không chỉ đóng khung trong những mô típ cổ điển như Tứ linh, Bát quả... mà cây trái Nam Bộ cũng được đưa vào khắc họa đậm nét, thậm chí chiếm tinh thần chủ đạo của tác phẩm. Bên cạnh đó, còn có những đồ án phong cách mỹ thuật phương Tây như dây lá Tây ở bàn tròn, bàn chữ nhật, song tiện ở trường kỳ, vách lá gió, hoa hồng ở bao lam... góp phần đa dạng chủ đề trang trí, tạo cảm xúc hấp dẫn cho du khách khi thưởng ngoạn vẻ đẹp kỳ mỹ của ngôi nhà.

Về kỹ thuật chạm khắc trên công trình kiến trúc, nhà trăm cột là một tập hợp phong phú của các kỹ thuật chạm lộng, chạm nổi, chạm bông kênh... với thủ pháp điêu luyện và chắc tay”(4).

Có thể nói, "nhà trăm cột" còn bảo lưu tốt các giá trị kiến trúc, nghệ thuật trang trí, nghệ thuật điêu khắc… Qua ngôi nhà, chúng ta biết được lịch sử khẩn hoang vùng đất Nam Bộ của tổ tiên; hướng nhà ra sông thể hiện phương tiện đi lại lúc xây dựng ngôi nhà là đường thủy. Bên cạnh đó, nơi đây còn là điểm tham quan du lịch hấp dẫn. Với những giá trị nổi bật về kiến trúc truyền thống và nghệ thuật điêu khắc gỗ độc đáo, "nhà trăm cột" đã được Bộ Văn hóa - Thông tin (nay là Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch) xếp hạng là Di tích Kiến trúc nghệ thuật cấp quốc gia tại quyết định vào ngày 27-9-1997. 

CỔ PHONG

(1) Ngô Kế Tựu (2013), “Nhà xưa Nam Bộ”, NXB Thời Đại tr.143.

(2) Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch tỉnh Long An (2021), “Di tích quốc gia trên địa bàn tỉnh Long An”, NXB Thanh Niên, tr.213-214.
(3) Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch tỉnh Long An, Sđd, tr.214-216.
(4) Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch tỉnh Long An, Sđd, tr.218-219.