MAI QUYÊN (Theo Al Jazeera, InSight Crime, TTXVN)

Chiến dịch “bàn tay sắt” được chính quyền Tổng thống El Salvador Nayib Bukele  triển khai hơn một năm qua nhằm trấn áp các băng đảng tội phạm đang “truyền cảm hứng” cho nhiều quốc gia láng giềng. Bối cảnh này khiến một số chuyên gia đặt câu hỏi về khả năng đảm bảo thực thi các biện pháp mạnh không làm xói mòn nhiệm vụ bảo vệ dân chủ và gây thêm bạo lực ở khu vực.

Một nhà tù tại El Salvador hồi tháng 3-2023. Ảnh: AP

Tình trạng ngoại lệ

Tháng 3-2022, Tổng thống Bukele ban bố tình trạng khẩn cấp và triển khai chiến dịch càn quét tội phạm quy mô lớn nhằm chặn đứng tình trạng bạo lực gia tăng ở quốc gia Trung Mỹ này. Theo quy định, tình trạng khẩn cấp quốc gia cho phép lực lượng chức năng bắt giữ các nghi phạm băng đảng mà không cần lệnh của tòa án; nghi phạm có thể bị giam trong 6 tháng để điều tra và thời hạn tạm giam sẽ kéo dài thêm 6 tháng nếu có yêu cầu do tính chất phức tạp của vụ án. Một luật mới còn cho phép xét xử hàng trăm người cùng lúc. Ðến nay, lực lượng chức năng El Salvador đã bỏ tù hơn 72.000 thành viên băng nhóm tội phạm - chiếm 2% dân số ở đất nước 6,5 triệu dân. Trong số này có hơn 1.000 đối tượng là trùm các băng đảng khét tiếng.

Với nhiều biện pháp gắt gao, giới phân tích xác định El Salvador kể từ năm 2022 đã ở trong cái gọi là tình trạng ngoại lệ, nghĩa là có thể đình chỉ các quyền dân chủ theo hiến pháp để chống tội phạm. Mặc dù tỷ lệ giết người và sự hiện diện của các băng đảng trong nước đã giảm bớt, nhưng dường như Tổng thống Bukele không có dấu hiệu thu hẹp chiến dịch trấn áp. Ðiều này làm dấy lên ý kiến trái chiều, trong đó, chính quyền Tổng thống Bukele bị cáo buộc lạm dụng và tập trung quyền lực. Irene Cuellar, một nhà nghiên cứu về Trung Mỹ của Tổ chức Ân xá Quốc tế, đánh giá tiến trình thực thi các khuôn khổ pháp lý ở El Salvador đang mâu thuẫn với tiêu chuẩn nhân quyền quốc tế, đặc biệt liên quan thủ tục tố tụng hình sự.

Nhưng cái gọi là mối đe dọa cho các quyền tự do dân sự không làm giảm sự ủng hộ của người dân El Salvador dành cho chính quyền. Theo kết quả thăm dò hồi tháng 6, 53% người tham gia bày tỏ quan điểm tích cực về tình trạng ngoại lệ. Khi được hỏi về thành tựu của chính quyền Tổng thống Bukele, 40% coi kết quả giảm tội phạm là chiến tích hàng đầu. Bản thân Tổng thống Bukele cũng liên tục góp mặt trong danh sách những nhà lãnh đạo được yêu thích nhất. Sự nổi tiếng đó một phần xuất phát từ thực tế chiến dịch “bàn tay sắt” mang lại kết quả rõ ràng giữa lúc người dân El Salvador đã quá bất an vì nạn bạo lực băng đảng. Vào tháng 1-2023, chính phủ cho biết tỷ lệ giết người trong nước hồi năm ngoái giảm gần 57%.

Mô hình tham khảo của khu vực

Ảnh hưởng của chiến dịch ở El Salvador còn vượt ra ngoài biên giới khi giới chính trị gia ở nhiều nước Trung Mỹ khác coi đây là mô hình cần tham khảo, còn Tổng thống Bukele được ca ngợi là hình mẫu đáng noi theo. Về cơ bản, nhà nghiên cứu về tội phạm và bạo lực ở Mỹ Latinh, Gema Kloppe-Santamaria nói rằng những chính sách mà El Salvador hiện áp dụng đều rất phổ biến và các nhà lãnh đạo ở Mỹ Latinh biết lợi ích chính trị mà nó đem lại. Ðiều này lý giải cho việc Tổng thống Honduras Xiomara Castro, nhà lãnh đạo cánh tả từng vận động cho nền tảng phi quân sự hóa hệ thống an ninh khi tranh cử, cũng bắt đầu triển khai chiến dịch trấn áp tội phạm bạo lực và băng đảng tống tiền tương tự quốc gia láng giềng.

Tuy nhiên, Giáo sư Jose Miguel Cruz tại Ðại học Quốc tế Florida (Mỹ) nghi ngờ tình trạng ngoại lệ của El Salvador liệu có khả thi nếu áp dụng ở các nước láng giềng, nơi các nhóm xã hội dân sự và các nhánh khác của chính phủ độc lập hơn trước quyền hành pháp. Mặt khác, các chuyên gia cảnh báo tình trạng ngoại lệ là một khái niệm không mới, thậm chí có lịch sử đáng lo ngại trong khu vực. Bởi trong nhiều thập niên qua, các chính sách “rắn tay” đã được nhiều nước từ Mexico đến Brazil áp dụng một cách nhất quán. Kết quả thường thấy là một giai đoạn bạo lực và gia tăng lạm dụng quyền lực. “Không ai chống lại việc nhà nước triệt phá tội phạm có tổ chức. Câu hỏi đặt ra là tại sao Tổng thống Bukele tin vào việc phải phá bỏ nền dân chủ để làm điều đó” - Giám đốc điều hành Noah Bullock của Tổ chức nhân quyền Cristosal ở El Salvador nêu vấn đề.

_❝Hồi đầu tháng 8-2023, Chính phủ El Salvador huy động 7.000 binh lính và 1.000 cảnh sát để thiết lập hàng rào an ninh bao quanh bang Cabañas, vùng nông thôn miền núi thưa thớt dân cư nằm dọc biên giới phía Bắc với Honduras, nhằm truy quét thành viên các băng đảng tội phạm hiện đang ẩn náu tại đây. Tổng thống Bukele cho biết ngoài nhiệm vụ truy quét tội phạm, các lực lượng chức năng cũng sẽ ngăn chặn nguồn cung cấp thực phẩm nhằm làm suy yếu sức kháng cự của các băng đảng.

Giữa tháng 7 vừa qua, Chính phủ El Salvador tiếp tục gia hạn tình trạng khẩn cấp quốc gia. Đây là lần gia hạn thứ 16 kể từ khi Tổng thống  Bukele ban bố tình trạng khẩn cấp hồi tháng 3-2022. Sau El Salvador và Honduras, Costa Rica được cho cũng đang áp dụng các biện pháp tương tự trong trấn áp tội phạm._❞