Tuổi thơ tôi lớn lên trên những cánh đồng, những rẫy khóm ngút ngàn trái chín và những rặng bần ngan ngát hương đưa. Tuổi thơ tôi còn lớn lên từ những nồi canh rau đắng cá rô đồng bên chái bếp hun khói cay nồng. Nồi canh ấy phải nấu bằng loại rau đắng đất thì mới cảm hết cái vị đậm đà của hương quê!

Ngày xưa, ở quê tôi, theo vụ mùa thì thu hoạch lúa xong mới ăn Tết. Ăn Tết xong, gia đình chúng tôi cùng ra đồng, lấy rơm rải đều ra khắp mặt ruộng rồi châm lửa đốt rơm. Những tro rơm chính là loại “phân sạch” giúp vụ mùa sau cây lúa sẽ mau chóng tốt tươi. Sau đó, những hạt rau đắng ẩn mình trong đất có dịp nảy nở, sinh sôi. Khác với loại rau đắng biển lá dày, màu xanh mướt thường có mặt trên bàn ăn của các nhà hàng, quán ăn, rau đắng đất có thân dây, mềm, mọc tỏa sát mặt đất. Rễ rau đắng nhỏ, trắng ngần; từng chiếc lá mọc so le nhỏ nhắn, mỏng manh. Rau bung nở những chùm hoa phớt tím li ti như điểm tô cho sắc màu đồng ruộng.

Mẹ thường dẫn tôi ra ruộng với chiếc rổ tre trên tay để đi hái rau đắng đất. Rị mọ tìm kiếm lặt từng cọng rau trên mặt ruộng, mẹ nhắc tôi đi thật khẽ, tìm kỹ. Nhưng hễ thấy tụi bạn chơi “giựt cờ”, “cú bắt chốn”, “u hơi”, “u hấp”... là tôi lại hối mẹ nhanh về. Mẹ tôi hiền hậu nói: “Làm gì cũng phải nhẫn nại, cần cù. Có chắt chiu từng cọng rau, con cá mới thấy giá trị cuộc sống”.

Nhiều người nói ăn rau đắng phải ăn cả phần rễ mới ngon, nhưng mẹ tôi thì không. Mẹ nói, hái kiểu đó thì lấy gì mà ăn nữa, làm gì cũng phải tính tới sau này. Thế đó, mỗi sản vật quê nhà đều đọng lại những bài học ngàn vàng mà cha mẹ đã dạy dỗ tôi.

Mẹ con tôi đem rau đắng về cũng là lúc chị Ba vừa làm xong mấy con cá rô mà cha tôi giăng lưới tối hôm qua. Chị Tư bắc nồi nước cũng vừa sôi. Mẹ cho cá rô vào nồi, chờ cho cá chín tới, mẹ nêm nếm thật vừa ăn. Cuối cùng là mẹ thả mớ rau đắng đã rửa sạch vào nồi. Mẹ nói, thả rau vào sau để rau vừa chín tới, vừa giòn lại thơm. Cái hương rau đắng thoang thoảng, nồng lên trong khói bếp lam chiều của mái ấm bên bờ kinh xáng thật đầm ấm biết bao. Cơm vừa dọn lên bộ ngựa là tôi xuýt xoa, thèm thuồng khiến cả nhà ai cũng phải cười ran. Nhà có hai công đất trồng lúa một bụi nhưng cha tôi đem bán để xoay xở chuyện gia đình, mua lại gạo Hầm Trâu - loại gạo cứng cơm nhưng nở nồi - về ăn. Dù vậy cả nhà tôi vẫn ăn rất ngon lành. Nếm một muỗng nước canh rau đắng đất: một vị đăng đắng thấm vào đầu lưỡi. Từ làn khói nóng bốc lên mùi vị của tình đất, tình làng khiến cho món canh ngon lành đến lạ. Đắng ở đầu lưỡi nhưng khi qua khỏi vòm họng lại đổi vị, nhẩn nhẩn, rồi càng lúc vị ngọt lành, thanh mạch lan ra. Với riêng tôi, vị ngọt ấy có lẽ sẽ theo tôi suốt trọn một đời. Bởi vị ngọt ấy không chỉ từ rau đắng đất, cá rô đồng mà còn từ dòng nước sông quê, từ những nỗi nhọc nhằn, gian truân của cha mẹ và anh chị em tôi ngày trước...

Thấy rau ngon, canh ngọt, nhiều lúc tôi “đề xuất” với mẹ sao không bứng về vườn rau sau nhà mà trồng để ăn được cả năm? Mẹ tôi nhìn đám rau đắng đang cựa mình ban sớm với những giọt sương mai lóng lánh mà nói: “Cái thứ rau dân dã này vậy mà kiêu kỳ thấy sợ. Sống nơi đất nẻ, khô cằn, không ai chăm sóc mà tốt tươi, xanh rờn. Vậy mà bứng về trồng lại èo uột rồi chết hết. Thôi, chắc tại nó ưa thiên nhiên, thích chí tang bồng, sống đời phiêu bạt”.

Giờ, những kỷ niệm đó đã dần trôi theo dòng nhớ. Nhớ lời mẹ, nhiều lúc tôi tự hỏi mình có như những đám rau đắng đất không mà cũng sống đời phiêu bạt, năm thuở mười thì mới về thăm mẹ đôi lần. Để rồi những lúc ngẫm nghĩ, nỗi nhớ lại ùa về, cồn cào như chân vừa đạp phải bụi rau đắng đất ở ruộng vậy.

Có dịp về quê, nhâm nhi ly rượu với chú Hai của tôi mà lòng cứ bồn chồn: “Đôi chân yếu vậy chứ mùa rau đắng đất này mẹ lại ra đồng cho coi! Mẹ vốn coi ruộng đồng là gan ruột, thì đâu dễ bỏ những nếp quê - đã ăn sâu vào tiềm thức!”. Bên kia con kinh, tiếng bà mẹ nào ru con thật nao nao:

“Ầu.. ơ...

Canh rau đắng cá rô đồng,

Nồi cơm mẹ nấu thơm nồng ban trưa...”

Hỡi ơi! Món nợ với đất quê, đời người mấy ai trả nổi?

ĐẶNG DUY KHÔI