Tại Hội nghị thượng đỉnh hòa bình lịch sử diễn ra ở Nhà Trắng ngày 8-8, các nhà lãnh đạo Armenia và Azerbaijan ký tuyên bố chung cam kết thực hiện thỏa thuận hòa bình do chính quyền Tổng thống Mỹ Donald Trump thúc đẩy, chấm dứt gần 40 năm thù địch giữa hai nước cộng hòa thuộc Liên Xô cũ. Đây được coi là bước đột phá mới của ông Trump trong nỗ lực làm trung gian hòa giải nhiều cuộc xung đột quốc tế kể từ đầu nhiệm kỳ mới.

Ảnh minh họa Tổng thống Trump (giữa) thúc đẩy thỏa thuận hòa bình giữa lãnh đạo Armenia (trái) và Azerbaijan tại Nhà Trắng ngày 8-8. Ảnh: RFERL

Từ cuối những năm 1980, Armenia và Azerbaijan đã tiến hành 2 cuộc chiến giành quyền kiểm soát Nagorno-Karabakh, khu vực nằm sâu trong lãnh thổ phía Tây Nam của Azerbaijan nhưng có đa số dân cư là người gốc Armenia và muốn sáp nhập vào Armenia. Tiến trình đối thoại vấn đề Nagorno-Karabakh đã tổ chức từ năm 1992, song không thể giải quyết mâu thuẫn âm ỉ từ lâu giữa người Armenia theo đạo Thiên chúa và người Azerbaijan chủ yếu theo đạo Hồi.

Năm 2020, cuộc đối đầu quân sự lớn giữa hai bên nổ ra tại khu vực này trong 6 tuần, khiến hơn 6.600 người thiệt mạng. Năm 2023, bạo lực bùng phát trở lại khi cuộc tấn công chớp nhoáng kéo dài 24 giờ giúp Azerbaijan kiểm soát hoàn toàn Nagorno-Karabakh và khiến hơn 100.000 người Armenia phải di tản.

Cả hai sau đó tuyên bố muốn ký một hiệp ước chấm dứt xung đột kéo dài, nhưng tiến độ vẫn chậm chạp trong bối cảnh căng thẳng tiếp tục leo thang. Tháng 3-2025, tiến trình đàm phán có bước đột phá khi hai láng giềng vùng Nam Kavkaz nhất trí bản dự thảo thỏa thuận hòa bình. Thỏa thuận này đạt được sau chuyến thăm đầu năm nay của đặc phái viên của Tổng thống Trump, Steve Witkoff, tới thủ đô Baku của Azerbaijan và các cuộc đàm phán liên tục giữa các bên.

Vào đầu tháng 7, Thủ tướng Armenia Nikol Pashinyan và Tổng thống Azerbaijan Ilham Aliyev gặp nhau tại Abu Dhabi để thảo luận các bước tiếp theo. Trong nỗ lực hoàn tất thỏa thuận, các nhà lãnh đạo Armenia cùng Azerbaijan ngày 8-8 đã tới Washington dự cuộc gặp 3 bên với Tổng thống Trump để ký một khuôn khổ nhằm đạt được lộ trình cụ thể hướng tới hòa bình, thịnh vượng và hợp tác kinh tế trong khu vực.

Trước thềm hội nghị, 3 quan chức Nhà Trắng nói trong điều kiện giấu tên cho biết chìa khóa để giải quyết xung đột lâu dài là thỏa thuận về hành lang quá cảnh Zangezur, bao gồm cam kết phát triển vùng lãnh thổ miền núi của Armenia nằm giữa Azerbaijan và vùng đất tách biệt Nakhichevan của nước này.

Theo thông tin được tiết lộ, Armenia đồng ý trao cho Mỹ quyền phát triển đặc biệt và độc quyền trong 99 năm đối với Hành lang Zangezur, theo cách gọi của Nhà Trắng là “tuyến đường Trump hướng tới Hòa bình và Thịnh vượng Quốc tế - TRIPP”. Trong đó, Washington dự kiến cho một liên danh thuê lại xây dựng đường sắt, đường ống dẫn dầu khí, tuyến cáp quang và có thể bao gồm cả hạ tầng truyền tải điện, mở đường cho việc khôi phục lại các tuyến giao thông chiến lược trên khắp Nam Kavkaz bị đóng cửa từ đầu những năm 1990.

Theo lời Tổng thống Trump, Mỹ cũng dự kiến ký các thỏa thuận mở rộng quan hệ song phương với Armenia và Azerbaijan để cùng nhau theo đuổi các cơ hội kinh tế, khai thác triệt để tiềm năng của khu vực Nam Kavkaz. Trong cử chỉ thiện chí dành cho Azerbaijan, đồng minh từng thân thiết nhưng đã ngả về phía Nga trong những năm gần đây, Washington còn dỡ bỏ một số hạn chế về hợp tác quốc phòng với Baku. Thậm chí, các quan chức Mỹ tin rằng thỏa thuận triển vọng với Armenia có thể thúc đẩy các cuộc đàm phán về khả năng Azerbaijan tham gia Hiệp định Abraham - một loạt các thỏa thuận bình thường hóa mà Tổng thống Trump làm trung gian giữa Israel và 4 quốc gia Hồi giáo trong nhiệm kỳ đầu.

Theo giới quan sát, thỏa thuận giữa Armenia và Azerbaijan được coi là thành tựu lớn của Mỹ trong nhiều thập kỷ nhằm chấm dứt xung đột bắt nguồn từ thời hậu Liên Xô. Hội nghị thượng đỉnh tại Nhà Trắng cũng diễn ra trong bối cảnh Tổng thống Trump đang nỗ lực xây dựng hình ảnh nhà kiến tạo hòa bình toàn cầu.

Hồi tháng 6, Tổng thống Trump đã chứng kiến đại diện Rwanda và CHDC Congo ký thỏa thuận khép lại 30 năm xung đột, sau nỗ lực trung gian đàm phán của Mỹ cùng Qatar. Trước đó, theo tuyên bố của ông Trump, Nhà Trắng còn thúc đẩy lệnh ngừng bắn ngay lập tức và lâu dài giữa Ấn Độ với Pakistan. Gần đây nhất, Campuchia đã gửi thư chính thức tới Ủy ban Nobel đề cử Tổng thống Trump cho giải Nobel Hòa bình sau hỗ trợ của nhà lãnh đạo Mỹ trong việc ngăn chặn xung đột tiềm tàng và khôi phục hòa bình dọc biên giới chung giữa nước này với Thái Lan.

MAI QUYÊN (Theo Politico, Al Jazeera)