Án kiện giữa thư viện số Internet Archive và các nhà xuất bản (NXB) lớn đã một lần nữa làm nảy sinh cuộc tranh luận về các vấn đề liên quan đến quyền lợi của người đọc và tác quyền...

Kho sách của Internet Archive đa dạng chủ đề được cộng đồng yêu thích.

Trong thời điểm dịch COVID-19, thư viện số Internet Archive đã thành lập thư viện khẩn cấp cho phép người dùng mượn sách bất kỳ lúc nào và không giới hạn số lượng sách mượn trong cùng một thời điểm. Việc số hóa đồng loạt sách để cho mượn vấp phải sự phản đối từ 4 NXB lớn: Hachette, HarperCollins, Penguin Random House và Wiley. Các NXB này đã khởi kiện Internet Archive vi phạm tác quyền, nhấn mạnh vào hoạt động scan sách và cho mượn sách trực tuyến đồng loạt. Phán quyết được đưa ra là Internet Archive buộc phải gỡ bỏ 500.000 đầu sách.

Internet Archive đã thi hành lệnh gỡ bỏ nhưng đơn vị này kháng cáo. Phía Internet Archive biện hộ cho hành động của mình là “fair use” - nguyên tắc sử dụng hợp lý cho phép các đơn vị sử dụng tác phẩm có bản quyền khi phục vụ mục đích giáo dục hoặc đánh giá, phê bình mà không cần xin phép chủ sở hữu tác quyền. Chris Freeland, Giám đốc dịch vụ thư viện của Internet Archive, cho rằng: “Chúng tôi chỉ muốn khách hàng của thư viện mượn và đọc những cuốn sách chúng tôi sở hữu, giống như bất kỳ thư viện nào khác. Nhưng họ lại kiện chúng tôi và nói rằng chúng tôi không được cho độc giả mượn sách trong kho của mình. Các thư viện phải được phép thực hiện sứ mệnh cung cấp kiến thức, dù ở dạng bản in hay số hóa. Chúng tôi sử dụng công nghệ tiêu chuẩn trong ngành để hạn chế sách bị tải xuống và phân phối lại, giống như các NXB khác đang làm”.

Việc kháng cáo của Internet Archive nhận được sự đồng thuận của nhiều độc giả. Trong một bức thư ngỏ gửi tới các NXB hiện có chữ ký của gần 19.000 người, độc giả bày tỏ mong giới xuất bản xem xét lại việc buộc Internet Archive gỡ bỏ nhiều cuốn sách và giúp Internet Archive nhanh chóng khôi phục quyền truy cập vào những cuốn sách này.

Mặc dù tòa án thừa nhận hoạt động của Internet Archive là phi lợi nhuận nhưng họ vẫn bác bỏ biện hộ “fair use”. Tòa phúc thẩm Mỹ vẫn giữ nguyên phán quyết dù tiếp tục gây nên cuộc tranh luận. Xét từ thực tế, phán quyết này đã củng cố quyền kiểm soát của tác giả và NXB đối với các tác phẩm có tác quyền. Tuy nhiên, vấn đề đặt ra là Internet Archive hoạt động phi lợi nhuận nhưng vẫn bị xem là không phù hợp với nguyên tắc “fair use”, vậy các công cụ AI có thu phí từ người dùng hiện đang tràn lan thì sao?

Việc số hóa tác phẩm là xu hướng, cũng là nhu cầu trong bối cảnh hiện nay. Tuy nhiên số hóa như thế nào và cho phép tác quyền ở mức độ nào là điều cần cân nhắc. Thực tế, khi các đơn vị AI muốn số hóa tác phẩm thì cần phải có tác quyền từ chính tác giả hoặc từ phía đơn vị xuất bản. Nhưng với các mô hình dữ liệu lớn như thư viện thì đây là vấn đề nan giải, bởi lẽ trong đó có những văn bản, tác phẩm xa xưa, thậm chí tác giả của những tài liệu này đã qua đời, NXB cũng đã ngừng phát hành, hoặc có những tài liệu nghiên cứu không có chủ thể sở hữu rõ ràng… thì việc xác định tác quyền là rất khó.

Hiện nay vẫn còn nhiều vụ kiện AI về vấn đề bản quyền. Tuy nhiên, ở bước đầu số hóa dữ liệu, một số NXB đã phát triển quan hệ đối tác với các công ty AI lớn, mở đường cho họ tiếp cận tài liệu gốc, có bản quyền. Gần đây, NXB Wiley đã ký kết thương vụ trị giá 44 triệu USD với giới AI. Trước đó, NXB Taylor & Francis được cho là đã kiếm được hàng chục triệu USD từ các thỏa thuận AI. Thế nhưng, lợi nhuận của những thỏa thuận này chỉ dừng lại ở các NXB và đối tác AI, còn các tác giả bị bỏ qua. Trong các thỏa thuận này không có sự đồng thuận của giới tác giả và cũng không chi trả bất cứ khoản thanh toán bổ sung nào cho những người đã trực tiếp sáng tạo tác phẩm. Như vậy, dù các NXB tranh đấu cho tác quyền nhưng quyền lợi tác giả đã bị bỏ qua.

Nhiều tranh luận vẫn đang tiếp diễn. Internet Archive hoạt động phi lợi nhuận và khó chi trả chi phí cao cho các NXB, phải chấp nhận phán quyết vi phạm. Trong khi đó, AI trở thành đối tác của các NXB khi có những thỏa thuận thương mại. Như vậy, NXB quyền lợi NXB đang được đảm bảo, trong khi quyền lợi của tác giả đang bị bỏ qua, quyền tiếp cận kiến thức của độc giả vẫn chưa được thỏa đáng.