22 thành viên Hợp tác xã (HTX) Nhân Lợi, HTX Hiếu Bình, HTX Định Phát thuộc huyện Vĩnh Thạnh, TP Cần Thơ đã đến HTX Tân Bình, Công ty Phương Minh, huyện Thanh Bình, tỉnh Đồng Tháp tham quan, chia sẻ kinh nghiệm liên kết chuỗi giá trị sản phẩm gạo, nếp...

Nhân tố quyết định

So với lúc hợp nhất từ 3 HTX còn 1 thì HTX Tân Bình là bước phát triển ấn tượng của phong trào hợp tác hóa được xây dựng từ năm 1980. Với quy mô 713ha, HTX có 1.034 thành viên (100% dân trong xã vô HTX), vốn điều lệ 1,030 tỉ đồng. Bộ máy vận hành HTX được bầu lại sau ngày 31-12-2003 ở 8 tổ, đã chạy tốt hơn.

Theo nguyên tắc cứ 8 thành viên có 1 đại biểu, cứ 5 năm bầu lại 1 lần. HTX có 8 tổ- đều có quy chế làm việc- dựa theo khung của HTX. Các Tổ họp thành viên toàn thể tại chỗ để lấy ý kiến hoặc triển khai kế hoạch sản xuất.

Vốn góp tính theo đầu công đất (1.000m2), tương ứng 100.000đồng/ 1.000m2/ 1 cổ phần (1ha thành 10 cổ phần, góp 1 triệu đồng). Năm 2003, doanh thu của HTX 1,7 tỉ đồng. Vốn 3,5 tỉ đồng. Nay, HTX có tổng số vốn 26 tỉ đồng, trong đó vốn cố định 24 tỉ đồng, vốn lưu động 4 tỉ đồng, doanh thu 10 tỉ đồng/ năm, lãi bình quân hằng năm 500-700 triệu đồng.

Gạo an toàn được chế biến tại Công ty Phương Minh.

Mấy năm nay, nhờ làm 8 loại dịch vụ: Cung ứng vật tư đầu vào, thủy lợi và tăng cường các dịch vụ phi nông nghiệp để hỗ trợ sinh kế như cung cấp nước sạch, tín dụng nội bộ giao thông, thủy lợi… có tổ chức, có kỷ luật (giữ đúng lịch gieo sạ trong 2-3 ngày, thực hiện nguyên tắc 4 đúng…), 80% diện tích trồng nếp CK92 được mùa, trúng giá (6.800 đồng/kg), nông dân có lời từ 60-70% tùy theo tay nghề nông dân.

Nhờ làm bài bản quy trình SRP (Sustainable Rice Platform), hiện nay trong 713ha, có 60ha theo hướng hữu cơ, còn lại đạt tiêu chuẩn GAP. Riêng gạo Ngọc đỏ hương dứa theo chuẩn hữu cơ bán với giá 30.000 đồng/kg. Trong khi lợi nhuận từ lúa thực hành nông nghiệp tốt chỉ khoảng 40-45% thì sản phẩm hữu cơ có lợi nhuận như nếp (60-70% ).

Thị trường nếp, tuy có thuận lợi trong hai năm nay, nhưng vẫn trong tình trạng bấp bênh trong khi gạo hữu cơ có giá trị bền vững nên HTX tiếp tục chỉnh lại nguồn nước, làm đê bao và ngăn cách vùng trồng ớt và tăng diện tích lúa, nếp an toàn…

Dự án cạnh tranh nông nghiệp giúp HTX lò sấy, kho lúa (1.000 tấn), Nhà nước cho nhà lưới, đầu tư hạ tầng và nhờ đại hội HTX cho phép lỗ trong thời gian đầu (miễn sao lợi cho thành viên ) nên HTX yên tâm cạnh tranh với 7 cửa hàng tư nhân và từng bước giành được thị phần, có lời và sử dụng tiền lời vào việc mua đất của thành viên làm công trình giao thông, mương nước bê tông, trang ủi đồng ruộng từ công nghệ laser... Giờ đây, cứ 100 đồng lời, HTX để vô quỹ 40 đồng, trong đó phát triển sản xuất 27 đồng, dự phòng 5 đồng, phúc lợi khen thưởng 5 đồng, đào tạo 3 đồng; còn lại 60 đồng thì 35 đồng chia cho sử dụng dịch vụ, 25 đồng chia theo vốn góp.

5 xã cù lao Tây thuộc huyện Thanh Bình, tỉnh Đồng Tháp có “3 cây đại thụ”, Ngô Khuê, Bảy Lâu (Phan Minh Chính) và Phương Minh. Một người từng ra nước ngoài dạy nông dân Philippines canh tác lúa, hai người còn lại đều giỏi nghề cơ khí. 

Thực hiện Luật HTX mới (2012), các thành viên bầu ông Bảy Lâu là Giám đốc. Đầu tiên ông năn nỉ vợ cho mượn giấy đỏ tới ngân hàng vay tiền về cho thành viên mượn để góp vốn triển khai kế hoạch. Đó là thiện chí khiến 100% dân ở đây vào HTX. Để đáp lại, ông Bảy Lâu và ông Lê Văn Phương (Công ty Phương Minh), thay phiên nhau dẫn dắt thành viên nhập cuộc có tính toán như những thương nhân.

Từng trải qua thời tập đoàn sản xuất, liên tập đoàn lên HTX nên cả hai hiểu nông dân “ngán” HTX kiểu cũ đến mức nào. Với lợi thế rành cơ khí nên việc thứ hai của ông Bảy Lâu là vạch ra hướng cơ giới hóa, ít nhất 70% quy trình canh tác. Tới nay, từ khâu làm đất tới khâu gặt đều do máy móc. Chỉ có khâu tỉa giặm và làm cỏ là thủ công chứ không xịt thuốc. Còn ông Phương tính toán công nghệ xay xát sao vừa lợi gạo, lợi cám, lợi trấu gắn với những bạn hàng truyền thống. 

“Hiện nay, với số vốn cố định 24 tỉ đồng, 4 tỉ đồng làm vốn lưu động, nhưng lời chừng ấy thì thành viên có hài lòng?” - ông Phương Ngọc Lợi, Giám đốc HTX Nhân Lợi, huyện Vĩnh Thạnh, hỏi.

“Nếu nói 100% hài lòng là nói không thật, nhưng ít nhất HTX làm được mấy chuyện: Ngưng dòng di cư đi Bình Dương ở vùng trồng ớt. Hồi trước 10 người thì 7 người thất bại phải đi Bình Dương. Nay có thể yên tâm làm ở HTX. Nhiều người làm việc hưởng lương hằng tháng, lương khoán, thu nhập gắn với hiệu quả dịch vụ. Lương 7-8 triệu đồng/tháng như thợ lái máy gặt, hay ứng trước 3 triệu đồng/tháng (suốt 9 tháng khi tỉnh chưa chi trả) cho sinh viên về HTX (HTX trợ cấp 1,5 triệu đồng/tháng)... Tất cả đều công khai, theo ông Bảy Lâu.

Ông Bảy Lâu, Giám đốc HTX thú thiệt, HTX vẫn còn độc canh cây lúa/nếp, sản lượng gạo hữu cơ chưa nhiều và khâu xay chà, đóng gói chưa lo được, nhưng HTX không làm vì không có nghề và đầu tư lớn quá, khai thuế và chịu thuế VAT… nên HTX hợp tác với 3 công ty, nhưng có công ty cho giá 5.000 đồng/kg nếp, trong khi thị trường 6.800 đồng/kg. Sản lượng ít quá, chỗ xay chà đóng gói bị mọt, siêu thị chê nên dừng lại. Tới nay, làm ăn với Công ty Phương Minh, tình hình tiêu thụ tốt hơn.

Liên kết với doanh nghiệp “nói được làm được”

 Ông Lê Văn Phương, Giám đốc Công ty Phương Minh, từng là “cao thủ” nhân giống lúa nguyên chủng nổi tiếng ở Đồng Tháp. Chuyên gia IRRI, nhiều đoàn khách tới cù lao này để tham quan, học hỏi cách làm giống tại nông hộ. Nhưng tới khi kinh doanh giống lúa không thuận lợi ông đã chuyển qua ngành xay xát lúa gạo, kế nghiệp cha. 

Trong khi nhiều HTX coi việc liên kết đầu vào hơn cả thì ở Tân Thành liên kết đầu ra mới là lối thoát. “Liên kết đầu vào, doanh nghiệp muốn mình xài vật tư của họ cho dù không đúng quy trình hữu cơ! Trong khi liên kết đầu ra phức tạp hơn nhiều vì người dùng cuối cùng muốn hữu cơ, nhưng phân khúc đó bù đắp được công sức” - ông Phương nói tiếp: “Bản thân tôi làm 150ha lúa theo chuẩn hữu cơ để làm mẫu, phía sau nhà đây thôi”. 

“Thực ra làm gạo hữu cơ, gạo màu, năng suất 3-4 tấn/ha, chưa có lời, nhưng phải làm vì đại lý muốn. Họ hỏi sao mình làm gạo Jasmine, Đài Thơm, OM 5451… mà làm gạo đen, gạo đỏ không được? Chẳng lẻ mua bán lâu nay vậy mà họ phải lấy gạo mối khác? - ông Phương nói.

Liên kết với HTX lo đầu ra, kiểu nhà máy 6 tấn/giờ như Công ty Phương Minh, ngay từ đầu ông Phương phải tính cám từ nhà máy xay cung cấp cho vùng nuôi cá bên kia cù lao, trấu cho hơn 100 lò nấu rượu ở 5 xã, rồi tấm cho thị trường bình dân huyện Thanh Bình, gạo thường cho quận 8, Bình Chánh, gạo ngon cho nhà hàng ở quận 1, khu Chợ Lớn, gạo IR 50404 cho khu của dân di cư, gạo chức năng cho người trị bệnh. Có những loại, không lời cũng phải làm để giữ mối ở TP Hồ Chí Minh.

“Muốn bán gạo dễ lắm, ngửa mặt lên trời thề đi, thề không để lúa ướt, thề không bán gạo pha, chết cũng không trộn, chết cũng không xịt thuốc… là sẽ bán được. Bây giờ gạo có đủ nhãn mác, giấy tờ họ mới mua. Người mua thích đựng thùng giấy có sẵn cái lon trong đó chứ không thích túi nhựa, đóng bao 25 kg bị chê nên sẽ đóng bao 10kg vì bao lớn đại lý không thích. Đối với đại lý chất lượng ổn định, loại nào ra loại nấy là được” - ông Phương khẳng định.

Hoạt động ở HTX Tân Bình cho thấy:

1. Cá nhân có uy tín trong cộng đồng và vai trò lãnh đạo HTX do dân bầu chọn có ý nghĩa quan trọng khi tái cấu trúc HTX.

2. Lãnh đạo HTX đã tìm con đường riêng, tạo giá trị khác biệt, hiệu quả khi phát triển cơ giới hóa và làm lúa theo tiêu chuẩn thực hành nông nghiệp tốt, hữu cơ.

3. Coi trọng các dịch vụ phi nông nghiệp, hạch toán chi phí – lợi ích công khai, minh bạch đã tạo lòng tin cho các thành viên.

4. HTX tạo điều kiện (thủy lợi, đê bao…) tăng thu nhập nông hộ từ vườn để giảm áp lực vào giá lúa.

5. HTX liên kết doanh nghiệp là người hiểu rõ đặc điểm nông dân, nông nghiệp, nhu cầu, xu hướng của người bán lẻ, tiệm quán, nhà hàng, chung cư ở Thanh Bình và TP Hồ Chí Minh.

6. HTX Tân Bình và Công ty Phương Minh chia sẻ thông tin thị trường (vật tư đầu vào- sản phẩm đầu ra), chọn đúng cơ hội và điều chỉnh kế hoạch sản xuất tử tế cho thị trường nội địa khi gạo an toàn cung chưa đủ cầu, không lạc bước sang thị trường xuất khẩu khi sản lượng còn quá ít.

Chuỗi giá trị lúa gạo ở HTX Tân Bình được tạo dựng từ những người có uy tín trong cộng đồng. Những nhân tố này đã tìm ra con đường riêng để thay đổi hành trình sản phẩm. Trong đó dòng lúa theo chuẩn GAP và hữu cơ vừa mở ra cách tiếp cận phân khúc với nhiều tiềm năng bán giá cao vừa cho phép triển khai nghề cá để tăng thu nhập từ diện tích mặt nước. Từ sự đồng thuận khi chi phí- lợi ích được công khai, minh bạch cho tới liên kết trong các thành viên đã tạo được lòng tin với các đại lý, mối nối gần gũi người tiêu dùng cuối cùng.

Bài, ảnh: Châu Lan