Lúa cỏ đang nổi lên như một mối đe dọa mới, âm thầm nhưng cực kỳ nghiêm trọng đối với ngành lúa gạo Việt Nam. Nhất là tại vùng ĐBSCL, nơi đang đóng góp hơn 50% sản lượng lúa hàng hóa và 90% lượng gạo xuất khẩu cả nước. Lúa cỏ không chỉ làm giảm năng suất, mà còn ảnh hưởng đến chất lượng, giá trị thương phẩm của lúa gạo. Do vậy, ngành Nông nghiệp khuyến cáo các giải pháp quản lý, phòng trừ lúa cỏ hiệu quả và kịp thời.

Nông dân xã Thới Lai, TP Cần Thơ cắt và thu gom lúa cỏ ra khỏi ruộng lúa.

Tác hại của lúa cỏ 

Theo các tài liệu chuyên môn, lúa cỏ có sức sống mãnh liệt, cạnh tranh chất dinh dưỡng, ánh nắng, nguồn nước với cây lúa trên đồng ruộng, làm giảm năng suất, chất lượng lúa trồng và ảnh hưởng đến giá trị của hạt gạo. Lúa cỏ là nơi lưu trữ, phát tán và tạo điều kiện cho các mầm bệnh, cùng nhiều loại dịch hại sinh tồn, phát triển gây hại cho lúa trồng như các loại sâu, rầy, chim, chuột và ốc bươu vàng. Lúa cỏ cũng gây đổ ngã lúa trồng, từ đó làm giảm năng suất, chất lượng lúa trồng và tăng chi phí sản xuất.

Anh Trần Thanh Vĩnh, nông dân trồng lúa ở xã Đông Thuận, TP Cần Thơ, cho biết: "Sự xuất hiện của lúa cỏ trong những năm gần đây không chỉ làm gia tăng chi phí sản xuất lúa, mà còn trở thành một nỗi lo lớn của nông dân. Bởi lúa cỏ đe dọa làm giảm năng suất, chất lượng và giá bán lúa. Nông dân phải áp dụng nhiều giải pháp để phòng trừ lúa cỏ ngay từ giai đoạn chọn mua hạt giống đến làm đất và chăm sóc lúa. Đặc biệt, giai đoạn lúa gần thu hoạch phải đi cắt, thu gom lúa cỏ ra khỏi ruộng, mất nhiều thời gian, công sức và chi phí do làm bằng thủ công".

Hiện có gần 30 loại lúa cỏ đã được ghi nhận xuất hiện tại vùng sản xuất lúa trọng điểm của cả nước là ĐBSCL. Dù các cơ quan chức năng chưa có số liệu thống kê đầy đủ, chính xác về diện tích bị nhiễm lúa cỏ cùng các thiệt hại, nhưng các tác động tiêu cực do lúa cỏ gây ra là khá rõ ràng tại nhiều địa phương.

TS Nguyễn Thế Cường, công tác tại Bộ môn Nông học, Viện Lúa ĐBSCL, cho biết: "Lúa cỏ có thời gian sinh trưởng ngắn, chín sớm, hạt rất dễ rụng trước và trong khi thu hoạch tạo thành nguồn hạt tồn tại trên ruộng và lây lan sang vụ sau. Lúa cỏ làm giảm năng suất và phẩm chất gạo của lúa trồng, cũng như giá trị tiêu dùng và xuất khẩu. Các ruộng lúa bị nhiễm lúa cỏ nặng có thể bị thất thu năng suất từ 15-20%, thậm chí mất trắng, đồng thời lây nhiễm trầm trọng cho những vụ sau".

Theo TS Hồ Lệ Phi, Trường Nông nghiệp, Đại học Cần Thơ, lúa cỏ hiện đã phát tán và xuất hiện tại nhiều quốc gia trên thế giới. Riêng Việt Nam phát hiện trường hợp lúa cỏ đầu tiên vào năm 1994. Việc kiểm soát và quản lý lúa cỏ gặp nhiều khó khăn, vì lúa cỏ rất giống lúa trồng, đặc biệt ở giai đoạn đầu. Lúa cỏ đa dạng và có họ hàng gần với lúa trồng, do đó sử dụng biện pháp kiểm soát hóa học bị hạn chế rất nhiều. Hạt lúa cỏ dễ bị rụng và rụng sớm, lại có khả năng ngủ nghỉ và sống lâu trong đất, với thời gian sống sót trong đất lên đến 2-12 năm, tạo ra một ngân hàng hạt giống lớn tái nhiễm trên đồng ruộng trong các vụ tiếp theo.

Quản lý bằng giải pháp tổng hợp 

Theo các nhà khoa học, quá trình xuất hiện và lan truyền của lúa cỏ có mối quan hệ mật thiết với việc thâm canh, cơ giới hóa trong sản xuất lúa gắn với việc buôn bán, trao đổi giống không đảm bảo chất lượng. Khi có lúa cỏ xuất hiện, nông dân cũng chưa quan tâm quản lý, phòng trừ đúng cách đã tạo điều kiện cho chúng phát sinh nhiều. Đơn cử như nông dân còn cắt bỏ lúa cỏ tại bờ ruộng hoặc bỏ xuống kênh mương mà không tiến hành tiêu hủy một cách triệt để hoặc chủ quan không chịu xử xý khi thấy có một vài bụi lúa cỏ xuất hiện trên ruộng lúa. Trong khi lúa có thể tồn tại lâu năm trong đất và có khả năng lai với nhau để tạo ra những dòng khác nhau. Do vậy, cần quản lý và phòng trừ lúa cỏ bằng các giải pháp tổng hợp và đồng bộ.

Ông Lê Văn Dũng, Phó Giám đốc Trung tâm Khuyến nông tỉnh An Giang, khuyến cáo: "Nông dân nên sử dụng giống cấp xác nhận, không để giống đối với những ruộng đã bị nhiễm nặng lúa cỏ từ vụ trước. Cần loại bỏ hạt giống lép lửng trước khi ngâm ủ. Đối với những vùng có tập quán sạ lan mà nhiễm lúa cỏ cần chuyển sang sạ hàng hoặc cấy để giúp dễ dàng làm cỏ và dễ nhận biết, loại bỏ lúa cỏ ngay từ khi cây còn nhỏ". Theo ông Dũng, sau khi thu hoạch lúa và chuẩn bị gieo sạ vụ mới, nông dân cần "nhử" lúa cỏ lên bằng cách cho nước vào ruộng, tạo thuận lợi cho chúng mọc để tiêu diệt bằng các biện pháp cơ giới, cày, xới và vùi lấp hoặc bằng thuốc diệt cỏ.

Tại TP Cần Thơ, Văn phòng Điều phối nông nghiệp, nông thôn vùng ĐBSCL thuộc Trung tâm Khuyến nông Quốc gia (Bộ Nông nghiệp và Môi trường) vừa phối hợp các đơn vị có liên quan tổ chức hội thảo "Quản lý tổng hợp dịch hại lúa cỏ và giải pháp phòng trừ trên đồng ruộng" tại ĐBSCL. Tại hội thảo, nhiều chuyên gia và đại biểu cho rằng, cần quan tâm thực hiện quản lý tổng hợp dịch hại lúa cỏ. Áp dụng các biện pháp quản lý dịch hại tổng hợp (IPM) và thực hành quản lý tốt, sử dụng nguồn giống đảm bảo. Tích hợp đồng bộ quản lý nước (AWD), biện pháp canh tác, sử dụng thuốc thông minh, có trách nhiệm và ngăn ngừa cỏ dại kháng thuốc... Theo TS Hồ Lệ Phi, Trường Nông nghiệp, Đại học Cần Thơ, để phòng tránh lúa cỏ, cần thiết lập chương trình chứng nhận hạt giống nghiêm ngặt với kiểm định từ bên thứ ba gắn với thực hiện quản lý dịch hại tổng hợp và thực hành quản lý tốt. Nghiên cứu sinh thái - sinh học lúa cỏ và có biện pháp phòng trừ, quản lý phù hợp sinh thái mùa vụ.

Theo bà Huỳnh Kim Định, Phó Giám đốc Trung tâm Khuyến nông Quốc gia, quản lý tổng hợp dịch hại lúa cỏ là xu hướng tất yếu và đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ, sự đồng lòng giữa Nhà nước, nhà khoa học, doanh nghiệp và nông dân. Các ý kiến và đề xuất của chuyên gia, đại biểu tại hội thảo là cơ sở để Trung tâm Khuyến nông Quốc gia nghiên cứu hoàn thiện và tổ chức triển khai một loạt hành động cụ thể. Đó là xây dựng bộ hướng dẫn kỹ thuật quản lý dịch hại lúa cỏ tổng hợp thích ứng với biến đổi khí hậu, lồng ghép với việc thực hiện Đề án phát triển bền vững một triệu héc-ta chuyên canh lúa chất lượng cao, phát thải thấp gắn với tăng trưởng xanh vùng ĐBSCL. Phát triển mô hình trình diễn quản lý lúa cỏ tổng hợp và thực hiện tưới ướt khô xen kẽ, quản lý, sử dụng giống thích ứng theo từng vùng sinh thái. Đào tạo, truyền thông sâu rộng cho hệ thống khuyến nông 2 cấp. Xây dựng video, sổ tay hướng dẫn kỹ thuật, tập huấn để nông dân "làm đúng, hiểu rõ". Thiết lập cơ chế cảnh báo sớm về lúa cỏ kháng thuốc, theo dõi mật độ lúa cỏ trên ruộng. Khuyến khích doanh nghiệp, viện, trường cùng tham gia vào chuỗi sản xuất hạt giống sạch, không lẫn tạp lúa cỏ.

Bài, ảnh: KHÁNH TRUNG