Từ 1-10-2011, theo quy định Nghị định 109/2010/NĐ-CP (ngày 1-4-2010) của Chính phủ về kinh doanh xuất khẩu gạo, doanh nghiệp (DN) không có giấy chứng nhận đủ điều kiện xuất khẩu do Bộ Công Thương cấp sẽ không được tham gia xuất khẩu gạo. Hiện nay, các DN có đủ điều kiện xuất khẩu đang tiếp tục đầu tư theo chiều sâu để nâng cao chuỗi giá trị hạt gạo, nâng cao năng lực cạnh tranh của ngành gạo trên thị trường quốc tế.

DN phải đầu tư chiều sâu

Nghị định 109 có hiệu lực từ 1-1-2011 và có lộ trình thực hiện cụ thể, theo nhận định của các chuyên gia đây là giải pháp góp phần nâng cao chất lượng hạt gạo và thúc đẩy sự liên kết giữa DN- nông dân ngày càng chặt chẽ hơn. Theo Bộ Công Thương, đến thời điểm này khoảng 50 DN được cấp giấy chứng nhận và đầu tháng 10 sẽ có 70-80 DN đủ điều kiện được cấp phép (chiếm trên 90% sản lượng gạo xuất khẩu cả nước), nên không tác động nhiều đến thị trường gạo xuất khẩu cũng như tiêu thụ lúa gạo nội địa. Bởi các DN hiện chưa được cấp phép lần này chủ yếu là DN kinh doanh thương mại với nhiều mặt hàng, trong đó có gạo. Và những DN này có thể trở thành nhà cung ứng cho DN xuất khẩu.

Hàng xáo tập kết gạo cung ứng cho các nhà máy ở Tiền Giang. Ảnh: NGUYỄN SỰ

Theo Sở Công Thương TP Cần Thơ, thành phố hiện có 21 DN hoạt động kinh doanh ngành gạo, sở đã nhận 18 hồ sơ của DN và trình Bộ Công Thương 8 bộ hồ sơ, hiện có 4 DN đã được Bộ Công Thương cấp chứng nhận đủ điều kiện kinh doanh xuất khẩu gạo. Trong 7 tháng đầu năm, các DN trên địa bàn đã xuất khẩu 366.600 tấn gạo các loại, đạt 61% kế hoạch năm, tăng 25,8% so với cùng kỳ; giá trị 167,9 triệu USD, tăng 37,4% so với cùng kỳ. Ông Dương Nghĩa Hiệp, Phó Giám đốc Sở Công Thương TP Cần Thơ, cho biết: “Nghị định 109 lựa chọn các DN có năng lực kinh doanh thật sự, có đầu tư kho tàng, dây chuyền công nghệ hiện đại, tiềm lực tài chính... và đưa xuất khẩu gạo đi vào chiều sâu để nâng cao chuỗi giá trị sản phẩm, rút ngắn chênh lệch giá với các nước xuất khẩu gạo. Đồng thời, giúp DN nâng cao năng lực cạnh tranh, xây dựng thương hiệu. Với nguồn vốn đầu tư bỏ ra lớn, buộc DN phải xây dựng vùng nguyên liệu gắn kết với người dân, góp phần công nghiệp hóa nông nghiệp”. Theo ông Hiệp, nếu các DN không đủ điều kiện xuất khẩu theo Nghị định 109 cũng có thể tham gia cung ứng gạo cho DN lớn. Trong tháng 8 này, Sở sẽ trình tiếp 10 bộ hồ sơ của DN trên địa bàn thành phố về Bộ Công Thương xác nhận, tạo điều kiện thuận lợi cho DN tham gia xuất khẩu.

Còn theo một DN kinh doanh xuất khẩu gạo ở TP Cần Thơ, giảm đầu mối xuất khẩu (cả nước có đến 211 DN kinh doanh ngành gạo) là nâng cao chất lượng, uy tín của gạo Việt Nam trên thị trường xuất khẩu. Các DN đã đầu tư cơ sở vật chất và được cấp phép xuất khẩu lần này vẫn phải tiếp tục đầu tư để nâng cao năng lực cạnh tranh của mình, cải tiến dây chuyền chế biến nhằm giảm giá thành sản xuất. Đồng thời, DN phải liên kết với nông dân xây dựng vùng nguyên liệu, đảm bảo nguồn hàng ổn định cho xuất khẩu ở các thị trường mà DN đã gầy dựng. Còn ông Nguyễn Văn Đôn, Giám đốc công ty TNHH Việt Hưng, tỉnh Tiền Giang, cho rằng giá gạo nguyên liệu trong những ngày qua tăng liên tục, mỗi ngày tăng 100 đồng/kg, hiện gạo nguyên liệu giá 9.200-9.300 đồng/kg. Lúa hè thu chính vụ ở khu vực ĐBSCL còn chủ yếu ở Kiên Giang, An Giang, Sóc Trăng, Trà Vinh... Về thực hiện Nghị định 109, việc đầu tư thiếu đồng bộ khiến không ít DN nhỏ gặp khó khăn trong tham gia xuất khẩu gạo. Hiện, công ty đã đầu tư trang thiết bị máy móc, máy xay xát, kho bãi... đáp ứng các tiêu chuẩn mà Nghị định 109 đưa ra và chủ động nguồn hàng khi có hợp đồng. Đây cũng là dịp để DN nhìn lại và đầu tư chiều sâu cho ngành gạo; đồng thời, xây dựng thương hiệu, cạnh tranh với các DN cùng ngành hàng của các nước xuất khẩu gạo.

Thay đổi tư duy kinh doanh

Theo Hiệp hội Lương thực Việt Nam (VFA), tính đến 4-8, các DN đã xuất trên 4,67 triệu tấn gạo các loại, trị giá hơn 2,21 tỉ USD. Giá lúa nguyên liệu trong nước tiếp tục tăng và đứng ở mức cao, thương lái khó tìm mua lúa hàng hóa, do các địa phương đã thu hoạch gần xong lúa hè thu 2011, chỉ còn một số địa phương ven biển còn lúa, nhưng nguồn cung không nhiều. Thương lái Đỗ Thị Mỹ Lệ, xã Hậu Mỹ Trinh, huyện Cái Bè, tỉnh Tiền Giang cho biết, giá lúa trong những ngày qua tiếp tục tăng, đặc biệt là lúa IR 50404 tăng trung bình 400-500 đồng/kg so với tuần trước. Hiện lúa IR50404 mua tại ruộng 5.625 đồng/kg, lúa khô 6.625 đồng/kg; lúa hạt dài tươi 5.700 đồng/kg, lúa khô 6.700 đồng/kg; lúa Jasmine 7.600 đồng/kg lúa khô. Tuy nhiên, theo bà Lệ, do giá lúa tăng cao nên nhiều nông dân kỳ kèo không chịu bán lúa, khiến cho lượng gạo ở các nhà máy ngày càng hút thêm.

Ông Trần Văn Quân, Chủ DNTN kinh doanh gạo Phước Vinh 2, xã Tân Bình, huyện Cai Lậy, tỉnh Tiền Giang, nói: “Những ngày qua, thương lái đổ xô về các tỉnh Tây Ninh, Trà Vinh tìm lúa IR50404 để mua và không hạn chế số lượng. Gạo IR 50404 hiện giá 9.100 đồng/kg; gạo hạt dài 9.200 đồng/kg, tăng trung bình 300 đồng/kg so với đầu tháng 8-2011”. Trong khi đó, tại vựa lúa gạo Bà Đắc (Cái Bè), Tân Bình (Cai Lậy) của tỉnh Tiền Giang, không khí mua bán gạo khá trầm lắng. Theo một số DN, nguyên nhân do thương lái thấy giá tăng cao, nên “neo” lại để chờ. Có thể nói, những bất cập trong việc thu mua lúa gạo đã xuất hiện từ nhiều năm qua, dù đã có những cuộc họp sơ kết về liên kết của DN với hàng xáo để tạo nguồn cung ổn định cho chế biến, nhưng vẫn chưa ràng buộc trách nhiệm với các bên. Một thực tế khác là đa phần DN xuất khẩu gạo hiện nay chỉ giải quyết phần ngọn (mua gạo về lau bóng khi ký được hợp đồng xuất khẩu) mà ít giải quyết từ gốc. Tại ĐBSCL không nhiều DN tham gia bao tiêu hợp đồng với nông dân trồng lúa, khi thu hoạch, nông dân vẫn phụ thuộc vào hàng xáo.

Mặc dù Chính phủ đã có Quyết định 80 về bao tiêu nông sản cho nông dân, nhưng trên thực tế thực hiện hợp đồng bao tiêu thì có nhiều điều khoản có lợi hơn cho DN. Khi có biến động thị trường (giá tăng- giảm), không ít trường hợp DN và nông dân bẻ kèo hợp đồng. Một DN kinh doanh gạo tại Cần Thơ cho rằng, trong xu hướng kinh doanh của ngành gạo hiện tại và tương lai, các DN cần thay đổi tư duy mua- bán, gắn bó với nông dân, hàng xáo và phải có hợp đồng bao tiêu. Theo nhận định của các chuyên gia, trong hội nhập kinh tế, liên kết là chìa khóa để hội nhập hữu hiệu, nếu DN và nông dân vẫn duy trì tư duy làm ăn kiểu “ăn xổi ở thì” sẽ chịu thiệt thòi khi cánh cửa WTO ngày một mở rộng.

GIA BẢO - KHẢI CA