Đó tên một dự án văn hóa, phim tài liệu thực tế đặc biệt do Đài Truyền hình Việt Nam thực hiện. Nhân vật chính trong phim là nữ bầu gánh hát tuồng cổ ở Cần Thơ - nghệ nhân Phương Ánh. Những thước phim chân thật đầy những "đoạn trường vinh hoa" của một nghệ nhân yêu nghề, sống chết với nghề, ngay cả khi đường cùng, bế tắc.

Cô Ba - nghệ sĩ Phương Ánh và lời gan ruột của cô trong phim. Ảnh: NVCC

Phim tài liệu thực tế "Ðoạn trường vinh hoa" nằm trong khuôn khổ dự án VTV Ðặc biệt của Ðài Truyền hình Việt Nam, do đạo diễn trẻ Lê Mỹ Cường cùng ê-kíp thực hiện. Dự án phim về đề tài văn hóa truyền thống này nhận được sự đồng hành của Quỹ FAMLAB (Phim, Nhạc và Lưu trữ) nằm trong Hợp phần 2 của dự án Di sản kết nối của Hội đồng Anh dành cho các cá nhân, các nhóm thực hành nghệ thuật và các tổ chức tại Việt Nam hoặc Vương quốc Anh có tiềm năng tạo ra ảnh hưởng bền vững và lâu dài cho các cộng đồng di sản văn hóa, nghệ thuật.

Nói về nhân vật đặc biệt trong phim, đạo diễn Lê Mỹ Cường cho biết, anh bị cuốn hút khi vô tình xem được trên báo Tuổi trẻ bức ảnh nghệ sĩ đoàn tuồng cổ Phương Ánh trong chiếc áo khoác cũ đang tô son điểm phấn trước giờ lên sân khấu. Hình ảnh đó cứ thôi thúc anh khám phá điều tiềm ẩn của văn hóa Nam Bộ mà với một đạo diễn 9X gốc Hà Nội như anh cảm thấy lạ lẫm. Anh tiếp cận gánh hát tuồng cổ Phương Ánh, kiên trì đi chung khi gánh rong ruổi hát Kỳ Yên từ đình này sang đình khác. Tấm lòng trân quý văn hóa của nhóm làm phim trẻ đã chạm đến trái tim của nữ bầu gánh. Nghệ nhân Phương Ánh đã gật đầu để họ quay những thước phim đầu tiên. "Hơn 100 giờ quay, 18 tháng đồng hành cùng nhân vật trên sân khấu đam mê và cả trong những mảnh ghép cuộc đời để gói trọn trong 50 phút phim là những khoảnh khắc trần trụi, xúc cảm và đáng trân trọng…" - Lê Mỹ Cường thuật lại.

***

Chúng tôi hẹn gặp cô Phương Ánh ngay sau khi cô vừa trở về từ Hà Nội để quay những thước phim quảng bá cho dự án "Ðoạn trường vinh hoa". Gương mặt sáng bừng và vui mừng, cô kể liên hồi về kỷ niệm lần đầu ra Thủ đô, được giao lưu trước hàng trăm người và câu chuyện của cô đã lấy nước mắt của những người tưởng chừng xa lạ ấy. Một cuộc đời lắm vinh hoa mà cũng nhiều bất hạnh. Nhưng với cô: "Tổ còn cho làm nghề là được!".

Nói về đời theo nghiệp tuồng cổ, hát bội của mình, nghệ nhân Phương Ánh tóm gọn: 3 đời theo nghiệp hát bội, 3 lần làm bầu gánh, 2 lần phải gãy gánh giữa chừng. Và giờ cho đến chết vẫn cứ theo nghề sân khấu! Cô Phương Ánh quê ở Ðồng Tháp, sinh ra trong gia đình có truyền thống hát bội, cải lương, cha mẹ đều là nghệ sĩ giỏi nghề. Em trai cô Phương Ánh là NSƯT Chiêu Hùng, anh trai là nghệ sĩ hài Quốc Việt; các dì, cậu cũng là nghệ sĩ tuồng cổ có tiếng. Mới 10 tuổi, cô theo người cậu là ông bầu gánh hát bội Phước Tấn, đóng hậu cứ ở Bắc Cần Thơ. Cô theo nghề từ đó, tới nay đã hơn nửa thế kỷ.

Ðầu năm 1980, cô thành lập gánh hát Quê hương Ðồng Tháp nhưng không lâu thì rã gánh. Không nản chí, cô lập tiếp đoàn Du Sĩ Ca nhưng cũng giải thể không lâu sau đó. Nợ nần, đói khổ, nghệ sĩ ly tán, đó là những thời điểm tưởng chừng đã lấy đi hết nước mắt của nữ bầu gánh tài sắc. Vậy mà khi vừa mới có chút ổn định kinh tế, năm 2004, cô lại lập gánh hát tuồng cổ Phương Ánh, bởi cô biết rằng, cô bỏ nghề không được. "Nghỉ hát thấy trong lòng bứt rứt lắm, muốn bệnh luôn. Tối mà được hóa trang, mặc áo mão lên sân khấu diễn là thấy khỏe khoắn" - cô tâm tình.

Tôi có mấy dịp theo chân cô Phương Ánh cùng đoàn hát đi diễn khắp nhiều đình ở Cần Thơ, Ðồng Tháp. Theo rồi mới thấy đoàn hát nghèo vất vả đến cỡ nào. Nhóm lưu diễn bằng xe gắn máy cũ, y phục, đạo cụ, phông màn... gói gọn bỏ trong ống nước nhựa treo trên xe. Qua tới đình thì "ăn quán ngủ đình", tạm bợ mọi thứ. Nay nghe kể, lại càng thêm xót xa cho đời nữ bầu gánh tuồng cổ. Nhà cửa mà cô từng có, giờ đã bán để lo cho nghệ sĩ, lo cho đoàn hát gượng nổi tới hôm nay.

Gánh hát tuồng cổ Phương Ánh hát tại Kỳ Yên đình Vĩnh Trinh, huyện Vĩnh Thạnh, TP Cần Thơ. Ảnh: DUY KHÔI

Bây giờ, ở tuổi 64, với một người phụ nữ, ấy là tuổi cần được nghỉ ngơi, an dưỡng, vậy mà cô Phương Ánh vẫn đau đáu màn nhung, thiết tha ánh đèn sân khấu. Cô Phương Ánh đang phải sống trong phòng trọ chật ních gần chân cầu Bình Thủy 2. Bấy nhiêu bất hạnh tưởng chừng làm cô chùn bước, nhưng không, cô Phương Ánh vẫn nhắc đến sân khấu, nhắc về hát bội bằng sự yêu quý, kính trọng và quyết tâm giữ gìn. Khi lên sóng VTV3 trong chương trình "Cà phê sáng", ngày 20-10, người dẫn chương trình hỏi cô rằng, cực và khổ đến vậy thì cô có định bỏ nghề hát không. Cô trả lời bằng sự mộc mạc, dân dã của người phụ nữ Nam Bộ: "Không. Tính gì thì tính chớ cô không bao giờ tính chuyện bỏ nghề".

Nói về phim "Ðoạn trường vinh hoa", cô Phương Ánh cho biết, những chuyến lưu diễn, rồi cảnh chạy vạy "gạo vay tiền góp" đều được đoàn làm phim âm thầm quay lại. Giờ được xem, cô cũng không kềm được nước mắt cho chính cuộc đời mình.

Cả đời sống chết với tuồng cổ, hát bội gia truyền, vinh hoa với nữ nghệ nhân Phương Ánh là những đoạn trường. Khép cánh màn nhung, bôi lớp phấn son, điều còn lại là một nữ bầu gánh oằn mình với kiếp tằm. Vinh hoa luống những đoạn trường, cô Phương Ánh quá biết điều đó nhưng người nghệ sĩ đã trót mang kiếp tằm thì phải nhả tơ đến trọn đời mới thôi.

Lý giải về tên gọi của phim "Ðoạn trường vinh hoa", đạo diễn Lê Mỹ Cường nói rằng, anh không thể quên 4 câu thơ mà anh đọc được ở chùa Nghệ sĩ TP Hồ Chí Minh:

"Khi bức màn buông, danh vọng hết

Người về lòng rũ sạch sầu thương

Người vào cởi áo lau son phấn

Trả cả vinh hoa lẫn đoạn trường"

Và rồi Lê Mỹ Cường đã kể về đời của nghệ sĩ Phương Ánh bằng "Ðoạn trường vinh hoa".