Cán bộ kỹ thuật hướng dẫn nông dân chăm sóc lúa ở An Giang. Ảnh: VŨ HÀ

Mới đây, tại TP Cần Thơ, các nhà khoa học, cán bộ Viện Lúa ĐBSCL, Trường Đại học Cần Thơ cùng ngành Bảo vệ thực vật (BVTV) các tỉnh ĐBSCL đã có cuộc hội thảo phân tích đúc kết những giải pháp và kinh nghiệm trong việc phòng chống dịch rầy nâu, bệnh vàng lùn và lùn xoắn lá (RN, VL&LXL) gây hại trên ruộng lúa.

KHI NÔNG DÂN “TỰ QUẢN” DỊCH HẠI

Giáo sư Nguyễn Thơ, Phó Chủ tịch Hội khoa học kỹ thuật BVTV, nói: “Năm 2006 khi đại dịch RN bùng phát và theo sau đó là bệnh VL&LXL, nông dân mang thuốc ra đồng phun xịt rất nhiều nhưng không diệt được hết rầy. Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn (NN&PTNT) lập tức huy động toàn bộ lực lượng tập trung chống dịch. Thế nhưng, lúc đầu vẫn chưa có giải pháp trừ rầy rõ ràng, chủ yếu dùng biện pháp phun thuốc hóa học là chính (do Nhà nước hỗ trợ thuốc). Thế rồi dần dần về sau lần lượt các biện pháp tổng hợp khác như: gieo sạ tập trung né rầy, giảm mật độ gieo sạ, giảm lượng phân bón, phân đạm, dùng mức nước cao để chắn rầy... đã dần dần khống chế được dịch bệnh một cách căn cơ”.

Từ giải pháp quản lý dịch hại ban đầu phụ thuộc vào thuốc hóa học dần dần chuyển sang quản lý dịch hại theo hướng thân thiện với môi trường, giảm dùng thuốc hóa học đã cho thấy có nhiều cách làm hay, ấn tượng. Mô hình né rầy ở Cai Lậy (tỉnh Tiền Giang) theo quy trình kỹ thuật về phòng trừ dịch hại tổng hợp (IPM/ICM), “ba giảm, ba tăng” trên cơ sở gieo sạ né rầy đã thắng lợi lớn trên diện rộng hàng chục ngàn héc-ta và liên tục được mùa suốt 9-10 vụ lúa trong 3 năm. Kế đến là ở vùng đất ven biển, để không dùng thuốc hóa học mà vẫn bảo vệ mô hình tôm-lúa, tỉnh Sóc Trăng kiên trì qua nhiều năm sử dụng thành công chế phẩm sinh học nấm trắng (Beauveria sp), nấm xanh (Metarhizium sp) phòng trừ RN; dùng chế phẩm sinh học Amio-50 để làm tăng tính kháng của cây lúa đối với bệnh virus, thay vì dùng thuốc hóa học trên diện rộng như trước đây. Chuyển bước tiếp theo, Sóc Trăng đã chuyển giao kỹ thuật cho cộng đồng nông dân tự sản xuất các chế phẩm sinh học để quản lý dịch hại. Hiện nay, một số tỉnh như Trà Vinh, An Giang, TP Cần Thơ cũng đã dùng chế phẩm sinh học thành công trong quản lý dịch hại RN.

Bên cạnh đó, các mô hình IPM cộng đồng của FAO (Tổ chức Lương nông Thế giới) đã thực hiện trên 7 tỉnh ở ĐBSCL trong vụ hè thu năm 2007, thời điểm đang diễn ra dịch hại nghiêm trọng. Mỗi mô hình cộng đồng có qui mô 50ha/100 nông hộ, trên cơ sở nông dân tự phân tích hệ sinh thái đồng ruộng: điều kiện tự nhiên, cây lúa, sâu hại, ký sinh, thiên địch và tự ra quyết định biện pháp xử lý. Kết quả cho thấy hầu hết các mô hình nông dân “tự quản” dịch hại sử dụng theo các biện pháp canh tác như gieo sạ né rầy, sạ thưa, bón phân cân đối, hạn chế phân đạm... đều trúng mùa, ngay cả khi dùng giống nhiễm rầy.

CẦN ỨNG DỤNG LINH HOẠT

Từ kết quả các mô hình phòng trừ dịch RN, bệnh VL&LXL được thực hiện lặp lại nhiều vụ lúa trên diện rộng, Cục BVTV đã xác định hướng chỉ đạo phòng chống dịch theo các biện pháp: gieo sạ đồng loạt né rầy, theo dõi điều kiện sinh thái, quản lý đồng ruộng để đưa ra biện pháp đúng và tổ chức cộng đồng nông dân tự quản lý dịch hại trên đồng ruộng. Qua đợt vào cuộc chống dịch, các nhà khoa học chuyên ngành BVTV còn nghiên cứu các biện pháp mới như: quản lý tổng hợp thành phần sinh vật trong hệ sinh thái cây lúa nước ở ĐBSCL; kỹ thuật “né rầy-ôm nước”; quản lý RN hại lúa bằng biện pháp sinh học, sơ tuyển các hóa chất có khả năng kích thích tính kháng bệnh lưu dẫn đối với bệnh VL&LXL trên lúa.

Tuy nhiên, một nghiên cứu khác của Trường ĐH Cần Thơ và Viện Lúa ĐBSCL về tình hình sản xuất lúa và quản lý RN của nông dân trong năm 2008, khảo sát tại 4 tỉnh ở ĐBSCL có điều kiện canh tác khác nhau trên 480 hộ nông dân, nhằm tìm ra hiện trạng, cơ hội và khó khăn của nông dân đang đối mặt. Kết quả, dưới áp lực dịch RN bệnh VL&LXL tất cả các địa phương trong vùng khảo sát làm lúa 3 vụ đều bị dịch bệnh gây hại nghiêm trọng ở vụ lúa thứ 3. Chi phí phòng trị RN rất lớn, phần lớn nông dân phun thuốc 3-7 ngày/lần, thậm chí có hộ phun thuốc trừ sâu tới 10 lần/vụ.

Theo nhóm khảo sát, nông dân ở Long An, Đồng Tháp làm lúa vụ 3 với diện tích lớn dùng máy phun thuốc trừ sâu với lượng phun rất lớn 220 lít/4.000m2 tương đương 55 lít/1.000m2. Nhiều nông dân thừa nhận, dù “tắm thuốc” BVTV từ ngọn xuống gốc, hiệu quả tuy đạt 60-95%, nhưng chỉ ít ngày sau lại thấy tái xuất hiện rầy cánh dài, rầy cám. Ở hai xã Tân Hòa, Nhơn Bình thuộc huyện Tân Thạnh (Long An), 100% nông dân thường xuyên theo dõi chương trình khuyến nông trên báo, đài nên thiệt hại trực tiếp do RN không lớn, nhưng lúa bị bệnh VL&LXL thì thiệt hại tới 30%. Rồi thêm việc dùng cùng một giống lúa IR50404 chiếm tới 95% diện tích nên năng suất lúa hè thu chỉ đạt bình quân 3,5 tấn/ha và có 30% hộ chỉ đạt năng suất dưới 2 tấn/ha. Trong khi chi phí phân bón 6 triệu đồng/ha, thuốc BVTV các loại 7 triệu đồng/ha. Nếu tính giá lúa 4.000 đồng/kg, thì dù đạt năng suất 3,5 tấn/ha chỉ đủ bù lại cho khoản chi phí phân bón, thuốc trừ sâu!

Điều này cho thấy trong các biện pháp phòng chống dịch RN, bệnh VL&LXL vẫn bộc lộ nhiều hạn chế và không phải địa phương nào cũng có thể áp dụng được. Vì vậy, từ bài học 3 năm chống dịch RN, bệnh VL&LXL vẫn còn tiếp tục đặt ra cho các nhà nghiên cứu, các nhà quản lý trong thời gian tới làm thế nào để nông dân làm lúa không còn bấp bênh.

Giáo sư Nguyễn Thơ nêu những hạn chế: “Hiện nay, có quá nhiều giống lúa do tình trạng sử dụng giống lúa tự phát, nên hình thành hiện tượng mất cân đối giữa các giống lúa kháng và nhiễm rầy, nhiễm bệnh virus. Trong việc gieo sạ tập trung né rầy, không phải địa phương nào cũng thực hiện được, do một số vùng không chủ động được nguồn nước; kiểm soát nước nhiễm mặn. Dù biện pháp “ba giảm, ba tăng” cho thấy lợi ích, nhưng nông dân một số nơi vẫn còn tập quán gieo sạ dày, bón phân đạm nhiều. Trong dùng thuốc BVTV dù có khuyến cáo theo “4 đúng” nhưng tình trạng lạm dụng thuốc trừ sâu vẫn còn xảy ra...”.

HỮU ĐỨC