Những ngày qua, xâm nhập mặn (XNM) lên cao theo đợt triều cường đầu tháng 2 âm lịch, ảnh hưởng sinh hoạt, sản xuất nông nghiệp tại các tỉnh ven biển ÐBSCL. Theo dự báo, tình trạng XNM, khô hạn gay gắt tiếp tục ảnh hưởng sản xuất nông nghiệp tại nhiều địa phương trong vùng…

Công trình cống âu Rạch Mọp thuộc Dự án công trình kiểm soát nguồn nước bờ Nam sông Hậu, tỉnh Sóc Trăng vừa được đưa vào sử dụng.

Xâm nhập mặn lên cao

Theo Viện Khoa học Thủy lợi miền Nam, hiện nguồn nước về ÐBSCL thuộc nhóm năm dưới trung bình nước, tần suất dòng chảy các tháng kiệt ở mức 60-75%, phụ thuộc vào sự vận hành thủy điện trên lưu vực sông Mekong. Dự báo mặn xâm nhập mùa kiệt 2025 ở mức cao hơn trung bình nhiều năm. Hiện các tỉnh, thành vùng ÐBSCL đã hoàn thành xuống giống vụ đông xuân 2024-2025, đồng thời một số diện tích đông xuân sớm đã được thu hoạch tại các tỉnh Sóc Trăng, Long An, Ðồng Tháp, TP Cần Thơ, Kiên Giang, Tiền Giang, Cà Mau, An Giang và Vĩnh Long. Tuy nhiên nhu cầu nước trên đồng bằng vẫn còn cao cho thời gian sản xuất vụ lúa hè thu 2025 tiếp theo, trùng với thời kỳ khan hiếm nước trên đồng bằng (tháng 2 đến tháng 4-2025 là thời kỳ mặn cao), vì vậy các địa phương ven biển cần chủ động các giải pháp ứng phó phòng chống hạn mặn phù hợp với điều kiện của vùng.

PGS.TS Phạm Nghĩa Hùng, Phó viện trưởng Viện Khoa học Thủy lợi miền Nam, cho biết: Tại vùng thượng ÐBSCL, nguồn nước đủ, khó khăn chủ yếu ở vùng núi cao Tịnh Biên, Tri Tôn (tỉnh An Giang), cần thực hiện các biện pháp trữ nước và tưới tiết kiệm nước. Vùng giữa ÐBSCL (trong đó có TP Cần Thơ) vận hành hợp lý các công trình kiểm soát mặn và tích nước mỗi khi có thể. Khi lấy ngọt hoặc tưới cho cây trồng cần kiểm tra chặt chẽ độ mặn, nhất là đối với cây ăn trái. Vùng ven biển ÐBSCL, XNM bất thường có thể làm ảnh hưởng đến nguồn nước và sản xuất ở các hệ thống thủy lợi ven biển như Gò Công, Bắc Bến Tre, vùng ven biển Trà Vinh và hệ thống Long Phú - Tiếp Nhật (tỉnh Sóc Trăng). Do vậy, các địa phương cần chuẩn bị các phương án ứng phó, tích trữ và sử dụng nước hợp lý, đặc biệt là nước đảm bảo cho các vùng ăn trái thuộc huyện Châu Thành, Chợ Lách, Mỏ Cày Bắc - Nam thuộc tỉnh Bến Tre; huyện Kế Sách - tỉnh Sóc Trăng.

Còn theo Viện Quy hoạch Thủy lợi miền Nam, mặn xâm nhập ở ÐBSCL cũng tăng cao từ tháng 2 đến tháng 4 và ở mức cao hơn trung bình nhiều năm, xấp xỉ và thấp hơn năm 2024, thấp hơn các năm 2016 và 2020. Cao điểm mặn xâm nhập có khả năng xảy ra thiếu nước ngọt cục bộ, nhất là tại khu vực ven biển, mặn xâm nhập vào sâu ở các cửa sông có thể ảnh hưởng đến sinh hoạt của người dân và hoạt động sản xuất, kinh doanh. Ông Trần Duy An, Phó Trưởng phòng Quy hoạch Thủy lợi, Viện Quy hoạch Thủy lợi miền Nam, cho biết ÐBSCL có các công trình lớn được xây dựng như Cái Lớn - Cái Bé, Ninh Quới hỗ trợ kiểm soát vùng mặn xâm nhập. Tuy nhiên, nhiều hệ thống thủy lợi vẫn chưa hoàn chỉnh, thiếu khả năng trữ nước, hệ thống trạm bơm điện còn thiếu so với nhu cầu.

Dự báo, thời gian tới diễn biến thiên tai vùng ÐBSCL phức tạp, khó lường do biến đổi khí hậu và các tác động từ khai thác tài nguyên ở thượng nguồn sông Mekong. Về mục tiêu phòng chống thiên tai đến năm 2030, ông Trần Duy An cho biết sẽ phòng chống hạn hán cho diện tích có nguy cơ ở vùng giữa, vùng ven biển ÐBSCL khoảng 530.000ha thuộc các tiểu vùng ngọt hóa; giảm thiểu tác động XNM cho 600.000ha khu vực ven biển thuộc vùng dự án thủy lợi. Trong đó, hạ tầng thủy lợi đóng vai trò quan trọng trong giảm thiểu và phòng chống thiên tai đối với vùng ÐBSCL, đồng thời hạ tầng này hiện đã từng bước được hoàn thiện, mặc dù trong những năm cực đoan về hạn hán, ngập lụt vẫn còn bộc lộ nhiều rủi ro, đòi hỏi phải hoàn thiện và tiếp cận ở mức độ quản lý rủi ro, đồng bộ cùng các giải pháp mềm khác…

Giải pháp công trình

Mới đây, Công trình cống âu Rạch Mọp thuộc Dự án Công trình kiểm soát nguồn nước bờ Nam sông Hậu, tỉnh Sóc Trăng được triển khai vận hành để phục vụ nhu cầu cấp bách về ngăn mặn xâm nhập sâu vào nội đồng tại tỉnh Sóc Trăng, Hậu Giang. Dự án có tổng mức đầu tư 900 tỉ đồng, ngoài Cống âu Rạch Mọp còn có các công trình Cống Mương Khai 2, Cống Trà Ếch, Cống Cái Trưng, Cống Cau Trường, Cống Trà Quýt, với mục tiêu sẽ kết hợp cùng với các công trình đã xây dựng nhằm tạo nguồn ngọt, kiểm soát nguồn nước, triều cường, bảo vệ các vùng sản xuất và cơ sở hạ tầng (như giảm ngập do hiện tượng sụt lún đất, nước biển dâng và triều cường gây ra) cho một phần khu vực phía Nam sông Hậu của tỉnh Sóc Trăng và tỉnh Hậu Giang. Theo đánh giá, dự án còn có nhiệm vụ kiểm soát mặn, giữ ngọt tạo điều kiện sản xuất ổn định, bền vững cho vùng diện tích tự nhiên trên 19.000ha thuộc huyện Kế Sách, Châu Thành, Long Phú, TP Sóc Trăng của tỉnh Sóc Trăng. Giảm thiểu ảnh hưởng do hạn mặn gây ra và tạo nguồn hỗ trợ cấp nước ngọt ứng phó trong các đợt mặn lên cao trên sông Hậu cho diện tích tự nhiên trên 36.700ha địa bàn huyện Châu Thành, thị xã Ngã Bảy (tỉnh Hậu Giang) và một phần diện tích thuộc tỉnh Sóc Trăng.

Riêng, công trình thủy lợi Cái Lớn - Cái Bé lớn nhất miền Tây khi đi vào vận hành giai đoạn 1 đã giúp kiểm soát độ mặn nguồn nước không vượt quá giới hạn, tạo điều kiện sản xuất ổn định cho diện tích gần 380.000ha đất sản xuất nông nghiệp, thủy sản thuộc 4 tỉnh Kiên Giang, Hậu Giang, Cà Mau và Bạc Liêu. Ðến thời điểm hiện nay, các địa phương vùng ÐBSCL đã chủ động các giải pháp về nguồn nước trong sản xuất và sinh hoạt. Cùng với đó tiến hành nạo vét các kênh, rạch để trữ nước, đảm bảo trong tưới tiêu cho cây trồng. Tại TP Cần Thơ, hiện nay công tác thủy lợi mùa khô, thủy lợi nội đồng ứng phó khô hạn, XNM được ngành chức năng TP Cần Thơ và các địa phương triển khai thực hiện. Ðặc biệt, ngành chức năng thành phố quản lý, tập tung khai thác có hiệu quả Dự án nâng cao khả năng chống chịu của TP Cần Thơ để ứng phó XNM do BÐKH gây ra, với các trạm quan trắc môi trường, chất lượng nước tại các sông chính trên địa bàn. Kết quả quan trắc, cảnh báo mặn xâm nhập từ các trạm quan trắc này sẽ được kịp thời cung cấp cho đơn vị chức năng, người dân trên địa bàn ứng phó…

Theo Viện Quy hoạch Thủy lợi miền Nam: Giai đoạn tới, sau 2030 thì tùy theo mức độ XNM tại vùng ÐBSCL mà ngành Nông nghiệp và Tài nguyên có thể xem xét, nghiên cứu triển khai xây dựng các cống cửa sông lớn như cống Vàm Cỏ, Cổ Chiên, Sông Hậu, Hàm Luông và hoàn thiện hệ thống phân ranh mặn, ngọt. Nạo vét các trục kênh, tăng cường khả năng trữ nước cũng như chuyển nước từ vùng giữa xuống cho vùng ven biển. Ðồng thời có kế hoạch xây dựng 13 công trình trữ nước, ưu tiên cho vùng ven biển, ưu tiên cho cấp nước sinh hoạt và mở rộng công suất, đường ống cấp nước sinh hoạt nông thôn…

Bài, ảnh: HÀ VĂN