23/12/2019 - 07:36

Một dòng sông, đa cộng đồng 

Sông Mekong dài 4.909km, bắt nguồn từ vùng núi cao tỉnh Thanh Hải, theo suốt chiều dài tỉnh Vân Nam (Trung Quốc), qua các nước Myanmar, Thái Lan, Lào, Campuchia trước khi vào Việt Nam rồi đổ ra biển Đông. Ngoài nguồn tài nguyên nước, lưu vực sông Mekong có tính đa dạng sinh học rất cao, chỉ xếp sau lưu vực sông Amazon ở Nam Mỹ. Dòng chảy sông Mekong nuôi dưỡng nhiều vùng đất ngập nước đa dạng, đa chức năng trong lưu vực Mekong, duy trì các giá trị kinh tế, văn hóa, xã hội và sinh thái đặc trưng.

Vùng đa dạng văn hóa bậc nhất trên thế giới

Lưu vực sông Mekong có tổng diện tích 795.000km2 , trong đó phần nằm trên lãnh thổ của 4 quốc gia Thái Lan, Lào, Campuchia và Việt Nam là Hạ lưu vực, chiếm trên 77%. Mekong là con sông dài thứ 12 trên thế giới và lớn thứ 10 về tổng lượng dòng chảy (hàng năm đạt khoảng 475 tỉ m3, lưu lượng trung bình khoảng 15.000 m³/s). Đất ngập nước có vai trò quan trọng là nguồn sống của người dân địa phương, tạo môi trường thuận lợi cho nông nghiệp, đánh bắt và nuôi trồng thủy sản, sản xuất hàng hóa và phát triển du lịch. Ngoài ra, các vùng đất ngập nước tự nhiên còn mang lại các lợi ích khác như giảm thiểu lũ, trữ nước và làm sạch môi trường.   

Những cánh rừng rộng lớn trong lưu vực sông Mekong là môi trường sinh sống cho hàng ngàn loài động thực vật. Các hệ sinh thái rừng ở lưu vực này rất phong phú với các khu rừng xanh, rừng trên núi, rừng cây rụng lá, cây bụi, cây lấy gỗ và rừng đước. Rừng cung cấp vật liệu xây dựng và các sản phẩm ngoài gỗ là nguồn thu nhập quan trọng của người dân nông thôn và nguồn thị trường các sản phẩm động, thực vật như thức ăn, dược liệu và các loại khác.

Hạ lưu vực sông Mekong là “ngôi nhà” của hơn 60 triệu người với trên 100 dân tộc khác nhau tạo thành một trong những vùng đa dạng văn hoá nhất trên thế giới. Nông dân trong lưu vực Mekong đã canh tác ruộng nước từ lâu đời. Ngày nay, nhiều nông dân đã có cơ hội canh tác 2 đến 3 vụ một năm trên những vùng đất với khoảng 12.500 hệ thống tưới tiêu. Do yếu tố giá cả nông phẩm biến động, người dân chuyển dần từ canh tác lúa sang các cây trồng khác có hiệu quả kinh tế cao hơn.

Hạ lưu vực sông Mekong cũng là một trong những vựa cá nước ngọt lớn nhất trên thế giới với khoảng 850 loài cá và sản lượng khoảng 4 triệu tấn mỗi năm. Vựa cá này là nguồn cung cấp protein động vật phong phú cho cư dân lưu vực. Thủy sản là nguồn sống quan trọng của cư dân lưu vực, không chỉ mang lại thu nhập cho ngư dân mà còn tạo việc làm cho người lao động với các nghề liên quan như sản xuất thức ăn cho cá, công cụ đánh bắt, sửa chữa tàu thuyền…

Vì thế từ lâu, sông suối là đường vận chuyển hàng hóa chính trong lưu vực sông Mekong. Trừ khu vực gần thác Khone ở biên giới Lào - Campuchia thì gần như toàn bộ dòng chính sông Mekong đều có thể đi lại bằng đường thủy. Khi các quốc gia trong lưu vực Mekong tiến vào kỷ nguyên hợp tác hòa bình thì nhịp độ phát triển ở nhiều lĩnh vực tăng lên nhanh chóng.Trong những năm gần đây, rất nhiều thỏa thuận thương mại, giao thông, du lịch được ký kết. Kim ngạch thương mại của 6 nước trong lưu vực tăng nhanh.

Cùng với sự gia tăng các hoạt động thương mại và hệ thống giao thông được cải thiện, ngành du lịch trong lưu vực bắt đầu phát triển. Các cảnh đẹp thiên nhiên, sự đa dạng về văn hóa của lưu vực đang thu hút hàng ngàn du khách đến lưu vực. 

Ngư dân ven sông Mekong. Nguồn: Nature.org.vn

Vai trò đặc biệt của sông Mekong đối với Việt Nam

Đối với Việt Nam, sông Mekong có một vai trò đặc biệt, nuôi dưỡng hai vùng kinh tế trọng điểm là Đồng bằng sông Cửu Long và Tây Nguyên. Lưu vực sông Mekong ở Việt Nam có diện tích khoảng 71.000km2, chiếm hơn 8% diện tích toàn lưu vực và 20% diện tích Việt Nam. Sông Mekong khi chảy xuống hạ lưu Phnôm Pênh vào Việt Nam được chia thành 2 nhánh chính là sông Tiền và sông Hậu, từ đó chia ra nhiều nhánh nhỏ đổ ra biển Đông, tạo nên Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL).

ĐBSCL có diện tích trên 40.000km2, chiếm 12% tổng diện tích tự nhiên cả nước, có ranh giới tây bắc là biên giới Việt Nam - Campuchia, phía đông bắc là sông Vàm Cỏ Đông, phía đông nam là Biển Đông và tây nam là Vịnh Thái Lan. ĐBSCL bao gồm 13 tỉnh, thành: Long An, Tiền Giang, Đồng Tháp, Vĩnh Long, Trà Vinh, Hậu Giang, Sóc Trăng, Bến Tre, An Giang, Kiên Giang, Bạc Liêu, Cà Mau và thành phố Cần Thơ trực thuộc trung ương.

Do tác động chính bởi yếu tố khí hậu, chế độ thủy văn hàng năm của sông Cửu Long chia thành 2 mùa rõ rệt. Mùa lũ từ tháng 6 đến tháng 12 với lượng dòng chảy chiếm 90% tổng lượng dòng chảy/năm và mùa khô từ tháng 1 đến tháng 5. Tháng 3 và 4 là hai tháng có dòng chảy cạn nhất. Lưu vực sông Mekong hiện đang phải đối mặt với những thách thức rất lớn liên quan đến vấn đề nguồn nước như tình trạng ngập mặn và những tác động của biến đổi khí hậu. Đây là một trong 5 lưu vực sông lớn trên thế giới có dòng chảy bị suy giảm nhiều nhất do hạn hán; tác động của các công trình thủy điện trên dòng chính, trở thành mối quan tâm lớn không chỉ của Việt Nam mà cả nhiều quốc gia khác trong lưu vực.

Đập thủy điện Xayabouri trên sông Mekong ở Lào. Ảnh: Thai PBS World.

Các hoạt động phát triển thủy điện trên lưu vực sông Mekong

Ủy ban sông Mekong Việt Nam mới đây cho biết, ở vùng thượng nguồn sông Mekong, Trung Quốc đã hoàn thành xây dựng 11 công trình thủy điện, trong đó có hai hồ đập rất lớn là Tiểu Loan và Nộ Trác Độ. Hiện cả 11 công trình thủy điện này đã đi vào vận hành. Tại vùng hạ lưu sông Mekong, các nước Campuchia, Lào và Thái Lan đang có kế hoạch xây dựng 11 công trình thủy điện trên dòng chính, trong đó Lào có 7 công trình; Thái Lan và Lào có 2 công trình chung trên biên giới hai nước; và Campuchia có 2 công trình. Tới nay, Lào sắp hoàn thành xây dựng hai công trình là Xayabouri và Don Sahong; và Ủy hội sông Mekong quốc tế đã tiến hành tham vấn vùng cho hai công trình là Pak Beng và Pak Lay.

Theo thông tin từ Ủy ban sông Mekong Việt Nam, ngày 31-7-2019, Ủy ban sông Mekong quốc gia Lào cũng đã gửi đến Ban Thư ký Ủy hội sông Mekong quốc tế thông báo về kế hoạch triển khai Dự án thủy điện Luang Prabang của Lào trên dòng chính sông Mekong.

Vị trí dự án đập thuỷ điện Luang Prabang (chấm đỏ) cùng các đập khác trên sông Mekong. Nguồn: Thai PBS News

Công trình Luang Prabang nằm hoàn toàn trên lãnh thổ của Lào, thuộc tỉnh Luang Prabang. Vị trí dự kiến xây dựng công trình nằm tại Km 2.036 cách biên giới Việt Nam 1.785km. Các thông số chính của công trình bao gồm diện tích lưu vực: 231.329km2, tổng dung tích hồ chứa: 1.256 triệu m3 , công suất thiết kế: 1.460 MW và sản lượng điện hằng năm là 6.622 GWh được dự kiến sẽ bán sang Thái Lan hoặc Việt Nam. Chủ đầu tư của Dự án là Công ty TNHH Năng lượng Luang Prabang của Lào, bao gồm 2 cổ đông là Tổng công ty điện lực dầu khí Việt Nam góp 38% vốn chủ sở hữu và Công ty TNHH PT của Lào nắm giữ 37%. Chính phủ Lào sở hữu 25% vốn. Dự kiến sau quá trình tham vấn trước (tháng 4 năm 2020), công trình sẽ được khởi công xây dựng từ ngày 01-07-2020 và hoàn thành phát điện vào quý III năm 2027.

Việc tham gia đầu tư của Việt Nam trong Dự án thuỷ điện Luang Prabang đã được cân nhắc và suy xét kỹ lưỡng mọi khía cạnh cả về kinh tế, kỹ thuật, môi trường và xã hội. Điều này thể hiện sự xem xét cẩn trọng và toàn diện của Việt Nam trước khi đưa ra quyết định đối với phát triển thuỷ điện dòng chính sông Mekong. Với quyết định này, Việt Nam có thể chủ động tham gia từ giai đoạn thiết kế, đến xây dựng và vận hành công trình, chủ động nghiên cứu giám sát tác động, đồng thời triển khai và thúc đẩy các giải pháp giảm thiểu tác động về phía hạ du, đặc biệt là đối với Đồng bằng sông Cửu Long.

Chính phủ Việt Nam luôn thể hiện rõ quan điểm trong việc đảm bảo lợi ích của Việt Nam, tôn trọng lợi ích của các bên liên quan khi tham gia các dự án thủy điện, lợi ích tổng thể, hài hòa về môi trường sinh thái cho từng nước, hài hòa về lợi ích kinh tế cho các cộng đồng trên dòng Mekong.

NGUYÊN VŨ (Tổng hợp)

Chia sẻ bài viết