Mới đây, tại Hội thảo khoa học “Cần Thơ- văn minh đô thị sông nước” do Ban Tuyên giáo Thành ủy Cần Thơ tổ chức, nhà báo Vũ Thống Nhất, Phó Chủ tịch Hội Nhà văn TP Cần Thơ, đã có những chia sẻ tâm huyết về chuyện gìn giữ và phát huy hệ thống cồn dọc sông Hậu của Cần Thơ. Trao đổi thêm với phóng viên Báo Cần Thơ về vấn đề này, nhà báo Vũ Thống Nhất khẳng định:

Muốn có “Văn minh đô thị sông nước”, Cần Thơ cần đặc biệt quan tâm bảo tồn, phát huy “hồn sông nước” Cần Thơ: đó chính là chợ nổi và cồn (hay cù lao). Mất chợ nổi, mất cồn là mất bản sắc sông nước Cần Thơ.

Đô thị Cần Thơ rất đặc biệt, đó là ngoài khoảng 60km chiều dài sông Hậu chảy qua, còn có nhiều cồn đất lớn: cồn Tân Lộc, cồn Sơn, cồn Khương, cồn Cái Khế và cồn Ấu. Đó là “báu vật sông nước” của Cần Thơ. Giá trị của nó từng được một nhà đầu tư Nhật bật thốt sau khi tham quan “Chỉ cần bán không khí cũng hốt bạc”.

* Đâu là đặc trưng của hệ thống cồn ở Cần Thơ, thưa ông?

- Bên cạnh tạo cảnh quan hữu tình, cồn còn là “lá phổi xanh”, tạo khí hậu trong lành, mang chức năng giải nhiệt cho thành phố, và thoát nước cho đô thị. Cuộc sống của người dân trên các cồn đều rất yên bình, bà con sống nhân nghĩa, rộng mở, hiểu nhau, tin nhau và chan hòa, mến khách, nhất là rất đoàn kết. Sự ôn hòa cứ truyền hết đời này sang đời khác. Ý thức sinh tồn biệt lập giữa mênh mang sông nước đã làm cho con người gắn bó, đùm bọc nhau. Cồn là nơi gần như còn nguyên sơ, thể hiện, lưu giữ rõ nét nhất, cụ thể nhất văn minh sông nước miệt vườn. Kỹ thuật dẫn thủy, lên liếp làm vườn, trồng cây, nuôi cá trên bè, trong lồng… vô cùng sáng tạo, hiệu quả.

Rất nhiều nét đẹp văn hóa (vật thể, phi vật thể), dấu ấn văn hóa, lịch sử rất quý về phong tục, tập quán, tín ngưỡng… vẫn được lưu giữ. Nhà ở của cư dân trên cồn luôn mở, không khép cửa; vườn tiếp nối nhau không cần hàng rào; không có tiếng xe máy; vần công đổi công trong sản xuất, đánh bắt, thu hoạch thủy sản, làm vườn; kỹ thuật làm nước mắm cá linh, nước mắm đồng; vật dụng sinh hoạt xưa như nồi, dĩa, chén, tĩn nước mắm… 

Với những lợi thế đặc trưng về sinh thái đất cồn, cồn Sơn (Bình Thủy) ngày càng thu hút nhiều khách tham quan, trải nghiệm. Ảnh: DUY KHÔI

* Ông từng đề cập đến vấn đề ứng xử với các cồn trên sông Hậu. Xin ông chia sẻ rõ hơn về vấn đề này?

 - Những đặc trưng như đã nói cũng là lợi thế của các cồn trong chỉnh thể “Đô thị sông nước” Cần Thơ. Tuy nhiên, câu chuyện gìn giữ và bảo tồn các cồn cũng đặt ra nhiều thách thức. Các cồn đang bị thiên nhiên tác động mạnh, đặc biệt là biến đổi khí hậu những năm gần đây khiến tình hình xói lở ngày càng lan rộng, nghiêm trọng, khốc liệt.

Bên cạnh đó, hiện nay rất khó tạo ra sự nối kết giữa các cồn trên sông Hậu bởi mỗi cồn đã quy hoạch những dự án riêng lẻ; bối cảnh, không gian, kết cấu, môi trường… đã thay đổi quá nhiều. Cụ thể: cồn Cái Khế hầu như đã thành đô thị 100%, cồn Khương có khu biệt thự, cồn Ấu quy hoạch cho khu biệt thự nghỉ dưỡng, sân golf; cồn Tân Lộc và cồn Sơn một thời cũng đánh mất bản sắc vì phong trào đào hầm nuôi cá…

Điều hiển nhiên, phát triển đô thị gắn kết với sông nước là tận dụng thế mạnh đặc trưng; khai thác, nâng cao được giá trị bản sắc, mang cá tính riêng rất đáng tự hào. Nhưng vấn đề là nên ứng xử có trách nhiệm với các cồn bằng cách gìn giữ và bảo tồn sẽ tạo một không gian sống trong lành. Càng hiện đại, công nghiệp, những giá trị tự nhiên lại càng trân quý, trở thành của hiếm.

Điều tôi muốn nói nữa là, đô thị hiện đại đến mấy cũng cần truyền thống, cần ký ức. Nếu ta coi nhẹ, quên đi, thậm chí xóa mất cả một phần quá khứ của đô thị thì đó là những mất mát lớn, nhiều khi không sửa chữa được nữa.

* Theo ông, việc bảo tồn và phát huy cồn của Cần Thơ trong tương lai cần chú ý những yếu tố nào?

- Cồn là tài sản, vốn quý thiên nhiên và tiền nhân truyền lại cả trăm năm; là dấu ấn ghi lại việc hình thành, phát triển văn hóa bản địa. Trước nhất là phải thể hiện sự tôn trọng, nâng tầm ứng xử đối với các cồn. Cây xanh cũng được công nhận là “Cây di sản” thì cồn cũng phải được tôn trọng, ứng xử như đối với di sản.

Quy hoạch, đầu tư cồn để phát triển du lịch là hướng mở để phát triển kinh tế mũi nhọn; cải thiện hạ tầng cơ sở; tăng lợi thế cạnh tranh du lịch, nâng cao đời sống và giải quyết lao động việc làm tại chỗ. Tuy nhiên, nó luôn là “con dao hai lưỡi” đòi hỏi tầm nhìn xa, tư duy sắc sảo của nhà quản lý, điều hành xã hội. Nếu khai thác cứng nhắc hoặc tách rời thiên nhiên sẽ mất đi bản sắc của Cần Thơ.

Nhưng tôi vẫn cho rằng, đầu tư phát huy thế mạnh, đặc trưng của cồn để làm du lịch là cách làm hay. Chỉ có điều phải đảm bảo thân thiện với môi trường, thận trọng với đô thị hóa cồn. Thời gian, tiền bạc có thể cho ta cơ sở hạ tầng đẳng cấp. Nhưng bảo tồn được không gian sống, tôn trọng tự nhiên, giữ gìn bản sắc văn hóa bản địa thì quy hoạch đó mới hài hòa, bền vững. Cảnh quan cồn cần được cải tạo, giữ gìn, có hành lang xanh, vườn hoa, khoảng trống công cộng; khống chế độ cao xây dựng... tạo dấu ấn đặc trưng của không gian đô thị sông nước.

Việc khai thác mặt nước trong và ngoài cồn sao cho vừa là cảnh quan, giao thông vừa là yếu tố điều tiết khí hậu, cần được tính toán cụ thể. Địa phương cũng cần chọn lọc, giữ gìn hợp lý, khoa học những giá trị văn hóa phi vật thể, “đặc sản” miền sông nước: kiến trúc xây dựng, những chiếc phà, đò qua cù lao, chợ nổi, vườn cây trái, du lịch miệt vườn, những ngành nghề truyền thống để đảm bảo người dân gắn bó lâu dài trong điều kiện đô thị không ngừng phát triển.

Cuối cùng, nên có sự tham khảo, tạo đồng thuận từ các ban ngành hữu quan, các nhà nghiên cứu văn hóa và quan trọng nhất là sự hưởng ứng của người dân. Làm được những điều này, tôi tin Cần Thơ sẽ vừa phát huy nét hiện đại vừa giữ gìn truyền thống; khai thác thế mạnh tự nhiên thành cạnh tranh du lịch.

* Xin cảm ơn ông!

ĐĂNG HUỲNH (thực hiện)

“Không thể xây dựng “đô thị nhân bản” mà là đô thị có hồn, có bản lĩnh, có cá tính. Đô thị có bản sắc nhất thiết phải giữ được nét đẹp văn hóa cha ông, cội nguồn dân tộc; hiện đại hòa quyện nhuần nhuyễn với truyền thống”- Nhà báo Vũ Thống Nhất.