Biến đổi khí hậu (BĐKH) đã tác động ngày càng rõ nét ở đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL), nước biển dâng, mưa trái mùa bất thường, khô hạn và mặn đã xâm nhập sâu và tăng cao. Nhiều địa phương đã chủ động triển khai các giải pháp phù hợp và thích ứng trước biến động của thời tiết.

* Tứ giác Long Xuyên khô hạn đầu nguồn

Cuối tháng 3 này, tại các huyện Tri Tôn, Tịnh Biên, Thoại Sơn (tỉnh An Giang) thời tiết khô nóng như mọi năm, nhưng năm nay có điều bất thường là nắng nóng và khô hạn đến sớm hơn so cùng kỳ. Anh Vương Hữu Tiến, Chi cục phó thủy lợi tỉnh An Giang, cho biết: Tình hình khô hạn và xâm nhập mặn đang diễn ra khá phức tạp, tỉnh đã triển khai đối phó từ đầu năm và hiện nay vào giai đoạn quyết liệt: tăng cường nạo vét kênh mương, nâng cấp sửa chữa hồ chứa nước ngọt để đối phó với khô hạn. Dự trù kinh phí tỉnh đã duyệt là 40 tỉ đồng, với 99 công trình thủy lợi nạo vét kênh mương trữ nước xây hồ trữ ngọt, xây 15 đập tạm chống xâm nhập mặn để phục vụ trên 30.000 ha của vùng Tứ giác Long Xuyên.

Hiện nay, trên đầu nguồn đã bị khô cạn bất thường hơn mọi năm, biên độ mực nước sông Hậu xuống thấp, nước triều biển Tây dâng cao làm các xã giáp tỉnh Kiên Giang phải triển khai đắp đập tạm sớm để ngăn mặn. Hiện ở vài nơi độ mặn đo được tại các sông rạch đã lên đến 4 đến 5‰ (phần ngàn). Có khả năng độ mặn sẽ xâm nhập sâu vào vùng này lên đến 7%o vào tháng 4, 5 năm nay nếu như trời mưa muộn, nước sông Hậu xuống thấp hơn. Việc xâm nhập mặn là yếu tố biến đổi khí hậu nhưng yếu tố con người tác động vào cũng quan trọng không kém, đó là các đập đầu nguồn sông Cửu Long làm hồ chứa nước cho thủy điện, làm cho vùng trũng chứa nước ngọt Tây sông Hậu lại thiếu nước ngọt cho sản xuất và cả sinh hoạt vào mùa khô.

Để bảo vệ cho vùng ngọt hóa Tứ giác Long Xuyên không chỉ dừng lại ở tỉnh An Giang mà còn sự điều tiết hết sức quan trọng của hệ thống cống bọng bờ biển Tây Nam như: Cống T4, cống T5, cống T6, Cống Luynh Huỳnh, Cống Ba Hòn... của tỉnh Kiên Giang. Dọc theo tuyến quốc lộ từ Kiên Giang – Hà Tiên có 27 cống ngăn mặn tiêu úng xả lũ cho vùng Tứ giác Long Xuyên, còn 7 cửa sông chưa có cống, trong đó có hai cửa sông chính dẫn nước biển xâm nhập mặn sâu vào vùng nước ngọt hóa Tứ giác Long Xuyên là cửa Đông Hồ và cửa Sông Kiên... Hiện nay, Đông Hồ không còn nước ngọt và nước lợ, đến giữa tháng 3-2011, theo số liệu quan trắc cho thấy độ mặn của nước Đông Hồ lên đến 26 phần ngàn và đẩy sâu nước mặn vào các xã của huyện Tịnh Biên, Thoại Sơn (An Giang)... Do xâm nhập mặn tăng cao, hệ sinh thái Đông Hồ biến đổi nên đã có trên 3.000 ha của thị xã Hà Tiên (Kiên Giang) nằm ven Đông Hồ phải chuyển dịch cơ cấu sản xuất sang nuôi trồng thủy sản, chủ yếu là tôm và cua biển cũng như các loài cá có giá trị kinh tế khác.

Theo các nhà khoa học, nếu tình trạng này kéo dài, hệ thống cống và đê biển Tây Nam –ĐBSCL chưa đồng bộ và đê biển Quốc gia triển khai chậm thì nguy cơ vùng ngọt hóa Tứ giác Long Xuyên, một trong vùng trọng điểm lúa hàng hóa xuất khẩu của ĐBSCL và cả nước sẽ bị xâm nhập mặn ngày càng trầm trọng hơn khi nước biển dâng cao, biên độ nước sông Hậu ngày càng xuống thấp.

* Bán đảo Cà Mau xâm nhập mặn từ nhiều phía

Khẩn trương thi công công trình thủy lợi ứng phó với hạn, xâm nhập mặn tại tỉnh Sóc Trăng. Ảnh: X.TRƯỜNG.

Nếu như vùng Tứ giác Long Xuyên bị tác động và ảnh hưởng xâm nhập mặn bởi nước biển Tây Nam dâng cao, biên độ nước sông Hậu xuống thấp vào mùa khô thì vùng Bán đảo Cà Mau bị tác động bởi hai phía triều biển Tây Nam và triều biển Đông.

Anh Võ Hoàng Việt, Trưởng phòng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn huyện An Minh, cho biết: Chương trình ứng phó và thích nghi với BĐKH của tỉnh Kiên Giang đang triển khai. Huyện đã xây dựng phương án tránh bão, đối phó nước biển dâng cao để bảo vệ dân, tàu thuyền đánh cá và tài sản của dân được an toàn nhất. Các huyện An Biên, An Minh, U Minh Thượng (Kiên Giang) rất mong công trình đê biển Quốc gia Kiên Giang – Quảng Ngãi của Chính phủ đi qua địa giới của huyện sẽ sớm hoàn thành. Khi tuyến đê hoàn thành (2011-2015) không những bảo vệ toàn bộ vùng đất canh tác của huyện An Minh an toàn hơn khi thời tiết bất thường mà còn có ý nghĩa lớn hơn là bảo vệ hệ sinh thái ngập úng của rừng tràm Quốc gia U Minh Thượng bền vững, không bị xâm nhập mặn khi nước biển dâng cao.

Để ứng phó với sự biển đổi khí hậu, trước mắt, huyện An Minh quy hoạch tổng thể lại cây trồng, vật nuôi như đất trồng lúa kết hợp với nuôi tôm, đất nhiễm mặn chuyên tôm và đất canh tác hai vụ lúa. Đặc biệt là huyện đã triển khai các giống lúa có khả năng chịu mặn cao để đối phó với xâm nhập mặn ngày càng sâu như: OM .2517- KG, OM 6976...

Các tỉnh vùng Bán đảo Cà Mau còn khó khăn hơn đối phó với xâm nhập mặn, vì không chỉ xâm nhập mặn từ biển Tây Nam mà còn bị ảnh hưởng từ các con sông theo chế độ triều biển Đông, làm cho vùng Bán đảo Cà Mau ngọt hóa trở thành mặn hóa diện rộng, xâm nhập mặn hiện trạng không còn tính vào sâu đất liền hàng chục km như phía biển Tây Nam mà lên toàn tỉnh, toàn vùng. Trong đó dẫn nước biển sâu vào đất liền từ biển Đông có các cửa sông như Mỹ Thanh (Sóc Trăng), Gành Hào (Bạc Liêu), Bảy Háp, Bồ Đề (Cà Mau)... Nguyên nhân chính là hệ thống thủy lợi bất cập, phát triển nhanh diện tích nuôi tôm sú thiếu quy hoạch, diện tích rừng bị thu hẹp... và khi nước biển dâng ngày càng cao và biên độ nước sông Hậu xuống thấp đã tác động gây ra hậu quả khó lường... Vào mùa khô 2011, các con sông từ sông Đốc, sông Trẹm, sông Gành Hào, Bảy Háp và các kênh rạch nối liền các dòng sông này tại địa phận tỉnh Cà Mau đã bị mặn hóa hoàn toàn. Tỉnh Bạc Liêu bị mặn hóa ít nhất cũng trên 2/3 diện tích ở các dòng sông và kênh rạch.

Các dòng sông theo chế độ triều biển Đông và Tây xâm nhập làm hàng chục ngàn héc-ta đất trồng lúa của các tỉnh Hậu Giang, Kiên Giang trong vùng ngọt hóa Bán đảo Cà Mau cũng bị xâm nhập mặn nên phải bố trí lại cơ cấu cây trồng, vật nuôi... Hiện trạng các dòng sông, kênh rạch vào tháng 3-2011 đã bị nhiễm mặn hóa gần như toàn bộ Bán đảo Cà Mau.

* U Minh Hạ bốn bề là nước mặn

Nếu như rừng tràm U Minh thượng của Kiên Giang được bao bọc bởi vùng nước ngọt khá rộng của huyện U Minh thượng và các huyện đệm như An Minh, An Biên, Vĩnh Thuận thì rừng tràm U Minh Hạ còn lại huyện U Minh, Trần Văn Thời, Thới Bình (tỉnh Cà Mau), nước ngọt bao bọc gần như không còn, bốn bề là nước mặn. Xâm nhập mặn từ hướng sông Đốc chảy qua và từ sông Gành Hào qua thành phố Cà Mau đổ xuống sông Trẹm vào sông Cái Tàu...

Nhưng đáng lo ngại nhất là tác động của biến đổi khí hậu ở biển Tây Nam thuộc huyện U Minh, một trong huyện có bờ biển Tây Nam dài nhất của tỉnh Cà Mau với 42 km /92 km đê ven biển toàn tuyến. Được biết, trong năm nay tỉnh Cà Mau duyệt kinh phí và triển khai nước rút để hoàn thành dự án chống sạt lở đê biển Tây Nam lên đến 175 tỉ đồng, trong đó xã Khánh Tiến có 17,5 km đê bờ biển cận kề với rừng U Minh hạ. Hiện nay xã đã có 4,7 km đê bị sạt lở sâu vào đất liền 70 mét, trên tuyến đê này nước biển tận chân đê và nhiều cống kiên cố bị phá vỡ. Hiện nay, huyện U Minh đang nhanh chóng xây hệ thống cống mới toàn tuyến và chống sự sạt lở bất thường của đê biển Tây Nam.

Thực trạng hiện nay cho thấy, U Minh hạ vùng ngọt và ngập úng còn rất mỏng manh. Rừng tràm U Minh hạ (các huyện U Minh, Thái Bình, Trần Văn Thời) chỉ còn cái lõi và bị xâm nhập mặn đe dọa rình rập. Trước tình trạng xâm nhập mặn và nước biển ngày càng dâng cao cộng với nuôi tôm tràn lan thiếu quy hoạch tổng thể cũng như xây hệ thống thủy lợi một cách bất cập và thiếu khoa học cụ thể như Âu Thuyền Tắc Thủ thì rừng U Minh hạ có khả năng biến mất trong bất cứ lúc nào.

* Ứng phó và thích nghi với BĐKH

Theo Viện Khoa học thủy lợi miền Nam, do mực nước sông và mực nước nội đồng vào mùa lũ năm nay ở ĐBSCL xuống thấp nhất trong vòng 30 năm qua nên nước biển ngày càng dâng cao, sông Cửu Long (sông Tiền và sông Hậu) biên độ nước vào mùa khô sẽ rất thấp. Vì vậy, xâm nhập mặn Tây Sông Hậu, Bắc Sông Hậu ngày càng sâu vào đất liền trên các tuyến Biển Đông và biển Tây Nam. Bị ảnh hưởng xâm nhập mặn nặng nề nhất là tỉnh Bến Tre, Bạc Liêu, Cà Mau, Kiên Giang, Trà Vinh, Sóc Trăng...

Trước thực trạng trên, các bộ, ngành chuyên môn cũng như các tỉnh ven biển đang nghiên cứu và tiếp nhận hình thành đê quốc gia từ Quảng Ngãi đến tận Hà Tiên (tỉnh Kiên Giang) để ứng phó với sự biến đổi khí hậu và nước biển dâng cao. Chương trình đê biển quốc gia là cần thiết nhưng các địa phương có tuyến đê đi qua đã nhanh chóng huy động nhân dân trồng lại rừng ven biển, rừng phòng hộ. Tại cửa Trần Đề huyện Long Phú chạy dài đến huyện Vĩnh Châu (tỉnh Sóc Trăng) và cửa Nhà Mát thị xã Bạc Liêu chạy dài đến Gành Hào, huyện Đông Hải (tỉnh Bạc Liêu)... vách rừng trồng theo chương trình của tỉnh và chương trình nước ngoài tài trợ chưa đầy 10 năm nay tạo thành một thảm rừng phòng hộ rất đẹp và phát huy tác dụng rất lớn cho vùng đệm bảo vệ tuyến đê ven biển vững chắc hơn. Bên trong đê, nhân dân nuôi trồng và phát triển kinh tế ven biển rất trù phú...

Các khu rừng đước ngập mặn và rừng tràm ngập úng của ĐBSCL đang được các địa phương xây dựng vùng rừng đệm dầy hơn, nhất là các khu rừng quốc gia, các khu sinh quyển ngập mặn Mũi Cà Mau, Phú Quốc-Kiên Giang, rừng tràm ngập úng U Minh Hạ, U Minh Thượng... để tạo vành đai rừng ven biển, rừng phòng hộ và rừng nguyên sinh ngăn sóng gió và ứng phó với biến đổi khí hậu, xâm nhập vào sâu đất liền và nước biển dâng cao cũng như điều hòa khí hậu trong vùng.

Để tạo cuộc sống thích nghi với biến đổi khí hậu thất thường, hiện nay, các tỉnh ở ĐBSCL đang triển khai bố trí lại cây trồng, vật nuôi cho phù hợp với sự biến đổi khí hậu, cụ thể là mô hình lúa + tôm của huyện An Minh (tỉnh Kiên Giang).

Tuy nhiên, mô hình lúa + tôm ở ĐBSCL, nhất là các huyện ven biển như An Minh phát triển chưa nhiều, ước tính có khoảng 100.000 đến 150.000 ha kết hợp một vụ lúa, một vụ tôm, trong khi đó tiềm năng mô hình này còn khả năng nhân rộng ra gấp nhiều lần. Nguyên nhân chính là hệ thủy lợi chưa đồng bộ, chưa chủ động từ các địa phương dẫn đến mô hình lúa + tôm giậm chân tại chỗ chưa phát triển được. Các mô hình nuôi tôm sinh thái, nuôi tôm dưới tán rừng ngập mặn ở các vùng đệm khu sinh quyển như huyện Năm Căn (tỉnh Cà Mau) cũng đang được chính quyền quan tâm mở rộng.

Theo các nhà khoa học, biến đổi khí hậu làm nước biển dâng cao thì các tỉnh ven biển nên chọn tôm sú và các loài thủy sản sinh thái mặn làm chủ lực, còn vùng sinh thái ngập úng, nước ngọt như An Giang, Đồng Tháp, Vĩnh Long... nên lấy cá da trơn làm chủ lực như: cá tra, cá ba sa, cá lăn... Hiện nay, Hiệp hội Nuôi chế biến cá tra tỉnh An Giang đã xây dựng mô hình chuỗi liên kết nâng cao giá trị cá tra xuất khẩu. Mô hình liên kết 4 nhà đang được triển khai không những đối phó với mực nước sông Cửu Long xuống thấp mà là một mô hình kinh tế bền vững.

LÊ HIỀN - QUỐC THÁI (TTXVN)