 Thanh Long

Bài cuối: Để sống chung với hạn, mặn

Ứng phó với hạn hán, xâm nhập mặn (XNM) hay cả biến đổi khí hậu (BĐKH) là việc con người phải đối mặt. Nhưng nhiều nhà khoa học cho rằng, hạn hán, XNM bó hẹp sự phát triển của ngành này nhưng đồng thời cũng là cơ hội cho cây trồng, vật nuôi khác phát triển. Hiểu để bình tĩnh ứng phó và dần thích ứng với những khắc nghiệt của BĐKH, trong đó có hạn hán và XNM bằng giải pháp khoa học kỹ thuật, chuyển đổi mùa vụ, cơ cấu cây trồng… Từng bước như vậy, cư dân ĐBSCL sẽ thành công để vùng đất ĐBSCL mãi mãi trù phú, xanh tươi.

Bình tĩnh ứng phó

Theo nhà khoa học, El Nino khiến nền nhiệt độ tăng cao, thiếu hụt lượng mưa là nguyên nhân chính gây ra hạn hán, XNM. Hiện tượng này đã xuất hiện trên thế giới nói chung và ở nước ta nói riêng và có chu kỳ dài ngắn khác nhau với quy luật khá rõ ràng. "El Nino, hay hạn hán, XNM ở ĐBSCL không mới. Vấn đề là nhà quản lý phải biết đưa các trị số tác động của hiện tượng El Nino và cả Lanina vào quy hoạch ở tần suất bảo đảm để giảm thiểu thiệt hại. Đồng thời phải có trước thông tin dự báo mùa. Thông tin dự báo nếu đến được người dân và nhà quản lý trước 3-6 tháng họ sẽ có kế hoạch chuyển đổi cơ cấu cây trồng hợp lý, tránh xảy ra thiệt hại"- ông Tô Văn Trường, Nguyên Viện trưởng Viện Quy hoạch Thủy lợi miền Nam, chia sẻ.

Nhiều cơ quan chuyên môn cũng đã đưa ra mức độ chịu đựng mặn của từng loại cây trồng. Những loại cây mẫn cảm (độ mặn khoảng 1‰), như: sầu riêng, măng cụt, bắp… Các loại cây có múi (cam, quýt, chanh, bưởi), cây ca cao, cây mía, cà chua… chịu mặn ở mức trung bình, khoảng 2‰. Cây dừa, xoài, sa bô, mãng cầu xiêm, bí rợ, đậu nành, đậu đũa… có thể chịu được độ mặn từ 4-10‰. Riêng cây lúa có thể chịu đựng độ mặn 2‰ nhưng chỉ ở giai đoạn cây con, đẻ nhánh. Giai đoạn trổ, cây lúa rất dễ mẫn cảm vì vậy tuyệt đối không bơm tưới nước mặn. GS. TS Nguyễn Bảo Vệ, Trường Đại học Cần Thơ, cho rằng: Phải hiểu mặn tác động như thế nào đối với cây thì mới có thể ứng phó. Theo đó, mặn chủ yếu gây 3 tác hại lên cây trồng: chết khát, chết đói và ngộ độc. Cây chết khát có hiện tượng lá bị dúm lại. Trường hợp này phải tìm nguồn nước ngọt cho cây, như: lợi dụng những lúc nước ngọt xuất hiện trên hệ thống kênh rạch để lấy nước. Muốn vậy, khuyến cáo nông dân tự trang bị dụng cụ đo độ mặn có bán khá nhiều trên thị trường, giá khoảng 50.000 đồng/cái. Cây chết đói do muối trong nước mặn khiến cây không hấp thu được đạm, can – xi, na – tri, phốt – pho, lưu huỳnh… Tùy độ pH (độ chua) mà bổ sung phân N, K hoặc P (DAP,Super Lân). Cây bị ngộ độc mặn đọt sẽ bị cháy và lá già bị khô, phải cung cấp can-xi, cung cấp silic và một số chất khác để giải độc… Khi cây ăn trái có nguy cơ bị nhiễm mặn, sử dụng tối đa nguồn vật liệu hữu cơ: rơm, rạ, cỏ khô, lục bình… phủ gốc để giữ ẩm cho cây. Cắt tỉa cành, tạo tán gọn để hạn chế thoát hơi nước.

Theo PGS.TS Đỗ Võ Anh Khoa, Trường Đại học Cần Thơ, muối cần trong thức ăn của thú để tăng tính ngon miệng, thèm ăn, cân bằng ion… Nhưng, thiếu muối dẫn đến thú chậm phát triển, mất nước, tăng tỷ lệ tử vong. Thừa muối sẽ gây rối loạn sinh lý, trầm cảm, biếng ăn, mất cân bằng nước dẫn đến tử vong. "Nước uống cho gia súc nên có độ mặn từ 3,3g/l trở xuống và không nên vượt quá 4g/l. Các loại gia cầm, khi nồng độ mặn từ 3,3g/l trở lên đã giảm tăng trưởng, tăng nguy cơ tử vong… Trong chăn nuôi, người dân không nên sử dụng nguồn nước có độ nhiễm mặn trên 9g/l vì rủi ro rất lớn" – PGS. TS Đỗ Võ Anh Khoa khuyến cáo.

Chuyển đồi cơ cấu sản xuất mạnh mẽ hơn nữa

Trồng mè trên chân ruộng lúa ở TP Cần Thơ. Ảnh: V. CỘNG

Giải pháp mang tính ứng phó và thích ứng với hạn hán, XNM cũng như BĐKH được khuyến nghị là chuyển đổi cơ cấu sản xuất phù hợp. Vấn đề các địa phương vùng ĐBSCL đã thực hiện nhiều năm nay. Theo đó, hàng trăm ngàn héc - ta đất trồng lúa xuân hè được chuyển sang các loại cây trồng khác như: bắp, thanh long, mè đen, ớt, khóm… tăng hiệu quả kinh tế so với trồng lúa.

Những năm qua, TP Cần Thơ đã triển khai nhiều chương trình, đề án, xây dựng nhiều mô hình hiệu quả, nhằm định hướng cho nông dân sản xuất theo hướng bền vững, ứng dụng đồng bộ các giải pháp kỹ thuật để nâng cao năng suất, chất lượng, cải thiện thu nhập và thích ứng BĐKH. Điển hình như: Mô hình sản xuất lúa - mè - bắp, giúp tăng lợi nhuận 14-20 triệu đồng/ha so với canh tác 3 vụ lúa; mô hình trồng mè trên đất vụ lúa xuân hè tăng thêm thu nhập cho nông dân từ 7-19 triệu đồng/ha. Ngoài ra, thành phố còn có một số mô hình khác như: nuôi vịt an toàn sinh học lợi nhuận 50-60 triệu đồng/1.000 con/năm; nuôi thủy sản thâm canh, bán thâm canh (cá tra, cá chạch lấu) lợi nhuận 100-200 triệu đồng/ha/vụ… Ông Đào Anh Dũng, Phó Chủ tịch UBND TP Cần Thơ, cho biết: Thành phố tiếp tục tập trung hướng dẫn, hỗ trợ người dân chuyển đổi cơ cấu mùa vụ; vận động người dân xuống giống tập trung, tuân thủ đúng những khuyến cáo của ngành nông nghiệp… từng bước đưa ngành nông nghiệp của thành phố dần thích ứng với BĐKH, nước biển dâng. Các tỉnh trong vùng ĐBSCL, như: Bến Tre, Sóc Trăng, Kiên Giang… đã và đang có bước chuyển đổi cơ cấu mùa vụ cho hợp lý. Ông Võ Thành Hạo, Bí thư Tỉnh ủy Bến Tre, cho biết: Từ nay, có thể Bến Tre chỉ sản xuất 2 vụ lúa: đông xuân sớm và hè thu muộn nhằm tránh nguy cơ hạn hán, XNM; chuyển một phần diện tích trồng lúa sang trồng cỏ để phát triển đàn bò.

Nâng cao khả năng chống chịu hạn, mặn của giống cây trồng, vật nuôi quyết định thành công của chuyển đổi cơ cấu cây trồng, vật nuôi ở ĐBSCL. Những năm qua, Viện Cây ăn quả Miền Nam đã thực hiện nhiều đề tài khoa học, tìm ra nhiều giống cây trồng có khả năng chịu được mặn cao. Các nhà khoa học, đặc biệt là các nhà khoa học Trường Đại học Cần Thơ đã và đang đẩy mạnh các nghiên cứu, thử nghiệm để sớm đưa các giống cây trồng (nhất là cây lúa), vật nuôi có khả năng chống chịu hạn, XNM vào sản xuất đại trà.

Nhìn xa cho tương lai gần

Nhiều ý kiến cho rằng, bài toán phát triển vững bền ở ĐBSCL phải dựa trên tầm nhìn, quy hoạch quản lý tổng thể của lưu vực sông, với những bước đi phù hợp với BĐKH, mực nước biển dâng và tác động của các đập thủy điện ở thượng lưu. Ông Nguyễn Chí Dũng, Thứ trưởng Bộ Kế hoạch và Đầu tư, cho rằng: Cần nghiên cứu và thực hiện Bản Kế hoạch ĐBSCL (MDP) của chính phủ Hà Lan khuyến nghị Việt Nam. Theo đó, từ nay đến năm 2050, Việt Nam tập trung thực hiện một số giải pháp chủ yếu sau: Đối với vùng thượng châu thổ, thực hiện kiểm soát lũ, chuyển đổi sản xuất và sử dụng đất hợp lý, đa dạng hóa các sản phẩm nông nghiệp vùng lũ và tạo không gian chứa lũ. Đối với vùng giữa châu thổ, hạn chế sử dụng nước ngầm, tăng sử dụng nước mặt để tránh tình trạng sụt lún. Đối với vùng ven biển, quản lý kinh tế mặn và biến động bờ biển, phát triển kinh tế nuôi trồng bền vững kết hợp rừng ngập mặn, trồng rừng ngập mặn và tăng khả năng bảo vệ dải ven biển (xây dựng hệ thống kè tạo bãi).

Chuyển đổi từ đất trồng lúa kém hiệu quả sang trồng thanh long đem lại thu nhập cao cho nhiều nông dân ở xã Đức Mỹ, huyện Càng Long, tỉnh Trà Vinh. Ảnh: T. LONG

MDP có 4 kịch bản dài hạn và biện pháp đo lường tác động gợi mở cho ĐBSCL trong điều kiện BĐKH, gồm: "an ninh lương thực"; "công nghiệp hóa nông nghiệp", "công nghiệp hóa hành lang kinh tế" và "công nghiệp hóa nút kép". Với mỗi kịch bản, ĐBSCL sẽ đóng vai trò khác nhau trong nền kinh tế Việt Nam song hành với các phương án thích ứng với BĐKH và việc sử dụng đất, nước khác nhau. "Cách thức cần là chuẩn bị sẵn sàng những chiến lược cả trong những tình huống xấu nhất và đầu tư cho các giải pháp có lợi trong bất cứ kịch bản nào. Ví dụ XNM, giảm phèn hóa, khai thác nước ngầm và duy trì hệ sinh thái lành mạnh để tối đa hóa việc giữ nước… Đó là tầm nhìn dài hạn cho đầu tư ngắn hạn" - bà Lilian van den Aarsen, chuyên gia cao cấp Hà Lan, khẳng định.

Các chuyên gia Hà Lan và Việt Nam đang tiếp tục các bước tham vấn cộng đồng để vạch ra định hướng lớn cho ĐBSCL thích ứng BĐKH nước biển dâng theo MDP. Việc làm này đòi hỏi có sự chung tay và chia sẻ kinh nghiệm của các địa phương. Ông Đào Anh Dũng, Phó Chủ tịch UBND TP Cần Thơ, cho rằng: Với vị trí trung tâm ĐBSCL, TP Cần Thơ chủ động và sẵn sàng hợp tác, liên kết với các tỉnh trong vùng, đặc biệt là Ủy ban sông Mê Kông và các Bộ, ngành trung ương để có hướng đi, kế hoạch hành động thống nhất và đồng bộ cho cả vùng, đảm bảo ứng phó BĐKH hiệu quả hơn. Để thực hiện điều này, cần cơ chế liên kết vùng với bước đầu chuẩn bị xây dựng kế hoạch ứng phó đồng bộ; tập hợp các chuyên gia, nhà quản lý, cộng đồng và tổ chức quốc tế trong một diễn đàn để xây dựng khung chiến lược ứng phó BĐKH. Từ đó chia sẻ kiến thức, nâng cao năng lực chính quyền, các tổ chức cộng đồng và các tổ chức khoa học, vận động xây dựng chính sách, bộ máy, kế hoạch ứng phó cấp vùng. Có như vậy sẽ khơi thông được các nguồn lực, tăng cường liên kết toàn diện giữa các địa phương trong vùng vì mục tiêu chung: ĐBSCL thích ứng với BĐKH đặc biệt là thích ứng với hạn hán, XNM diễn ra ngày càng gay gắt.

***

BĐKH diễn ra nhanh, hạn hán, XNM ngày càng gay gắt, ĐBSCL cần triển khai đồng bộ nhiều giải pháp. Bên cạnh đó, cần sự chung sức, chung lòng, sự phối hợp chặt chẽ giữa trung ương, địa phương, cộng đồng doanh nghiệp để tìm ra hướng đi đúng đắn trong ứng phó và dần thích ứng. Lịch sử khai phá vùng châu thổ Cửu Long rộng lớn cho thấy, các thế hệ người Việt Nam đã bỏ công sức và trí tuệ để biến một vùng đầm lầy hoang vu, phèn mặn thành đồng bằng trù phú. Với những nỗ lực, sự trợ lực của cả hệ thống chính trị, đặc biệt là sự năng động, sáng tạo vốn có của người dân đồng bằng, tin rằng ĐBSCL tiếp tục sẽ có bước phát triển vượt bậc, mang lại thịnh vượng cho vùng và cả nước.