* Thanh Long

Bài 2: Thiên tai + Nhân tai và chủ quan = Thiệt hại khôn lường

Theo thống kê chưa đầy đủ của ngành chức năng, đến trung tuần tháng 3, ước tổng thiệt hại do hạn hán và xâm nhập mặn (XNM) toàn vùng ĐBSCL khoảng 320 tỉ đồng và có khoảng 156.500ha lúa, 12.000ha thủy sản có nguy cơ bị thiệt hại nặng nề. Hạn hán, XNM được dự báo sẽ kéo dài đến tháng 6-2016. Thiên tai, nhân tai và sự chủ quan khiến cư dân ĐBSCL đã và đang phải trả giá. Bởi chắc chắn rằng, con số thiệt hại sẽ không dừng lại ở đây.

*Hạn, XNM sẽ còn khốc liệt

GS.TS Tăng Đức Thắng, Phó Giám đốc Viện Khoa học Thủy lợi Việt Nam, cho biết: Năm 2015, do ảnh hưởng El Nino nên mùa mưa đến trễ nhưng lại kết thúc sớm. Tổng lượng mưa trên lưu vực thiếu hụt so với trung bình nhiều năm từ 20-50%. Theo ông Hoàng Đức Cường, Giám đốc Trung tâm Dự báo Khí tượng Thủy văn trung ương, 2 yếu tố thượng lưu chi phối chủ đạo đến nguồn nước, XNM ở ĐBSCL là trữ lượng nước trong Biển Hồ (Tonls Sap) và dòng chảy đến Kratie (đầu châu thổ Mê Công). Tuy nhiên, mực nước Biển Hồ ở Campuchia đến cuối tháng 1-2016 ở trạng thái rất thấp, chỉ khoảng 2,18m, thấp nhất so với trung bình nhiều năm thời kỳ 1980 – 2013 và thấp hơn cùng kỳ mùa khô năm 2014-2015 gần 1,22m. Tại trạm Kratie trên dòng chính sông Mê Công chảy về đồng bằng trong tháng 11 và 12-2015, mực nước ở mức thấp hơn trung bình nhiều năm thời kỳ 1980-2013 khoảng 0,55m và thấp hơn cùng kỳ mùa khô 2014-2015 khoảng 0,91m. Vì vậy, năm 2015 lũ nhỏ dẫn đến dòng chảy chuyển tiếp đầu mùa khô từ thượng lưu chảy về ĐBSCL xuống ở mức cực thấp - ở mức lịch sử và ở mức rất thấp so với trung bình nhiều năm. Tuy dòng chảy thượng lưu về ĐBSCL đầu tháng 2 có gia tăng đột biến nhưng không duy trì. Đến những ngày cuối tháng 2 dòng chảy thượng lưu có xu thế tăng nhưng không đáng kể. Do vậy, XNM trên ĐBSCL từ tháng 3 đến hết mùa khô có khả năng duy trì ở mức cao và hết sức nghiêm trọng.

Theo Viện Khoa học Thủy lợi Miền Nam, mùa khô năm 2015-2016, ở ĐBSCL, XNM sớm, sâu và ảnh hưởng trên diện rộng . Đến đầu tháng 3-2016, so với cùng kỳ 2015, độ mặn trên khu vực các sông chính đều tăng và xâm nhập sâu vào đất liền. Cụ thể: Khu vực sông Vàm Cỏ, độ mặn lớn nhất cao hơn cùng kỳ từ 4,7 - 7,4 g/l; chiều sâu XNM nồng độ 4g/l khoảng 90-93km, sâu hơn từ 35-40km. Khu vực các cửa sông thuộc sông Tiền, độ mặn cao hơn cùng kỳ từ 1,5-8,2g/l; chiều sâu XNM với nồng độ 4g/l khoảng 45-65km, cao hơn 10-20km so với cùng kỳ. Khu vực cửa thuộc sông Hậu, độ mặn lớn nhất cao hơn so cùng kỳ từ 2,8 -6,4g/l; chiều sâu XNM 4g/l khoảng 55-60km, cao hơn cùng kỳ 15-20km. Khu vực ven biển Tây, trên sông Cái Lớn, độ mặn lớn nhất cao hơn cùng kỳ 4,8-7,6g/l; chiều sâu XNM 4g/l khoảng 60-65km, sâu hơn 20-25km so với cùng kỳ. "Hiện nay và dự báo trong thời gian tới, thời tiết nắng nóng nên nhu cầu sử dụng nước ngọt cho sản xuất nông nghiệp là rất lớn. Đồng thời, lượng nước bốc hơi cao, nước ngọt hao phí tự nhiên lớn. Do các yếu tố trên kết hợp với những ngày triều cường, gió chướng mạnh nên XNM ĐBSCL đã, đang và sẽ diễn ra nhiều bất lợi cho sản xuất và nguồn nước ngọt phục vụ sinh hoạt" - GS.TS Tăng Đức Thắng cảnh báo.

Tại hội nghị "Phòng chống hạn, XNM các tỉnh ĐBSCL" diễn ra tại TP Cần Thơ vào khoảng trung tuần tháng 2 vừa qua, ông Cao Đức Phát, Bộ trưởng Bộ NN&PTNT, nhấn mạnh: "Phải xem hạn hán, XNM diễn ra gay gắt ở ĐBSCL là thiên tai ở cấp độ 1, 2. Từ đó xác định trách nhiệm phòng, chống chủ yếu do các địa phương thực hiện và các cơ quan trung ương hỗ trợ". Nghị định số 66/2014/NĐ-CP của Chính phủ ngày 4-7-2014, quy định chi tiết và hướng dẫn thi hành một số điều của Luật Phòng, chống thiên tai, quy định: Khi ứng phó thiên tai theo cấp độ 1: Chủ tịch UBND, Trưởng Ban Chỉ huy phòng, chống thiên tai và tìm kiếm cứu nạn cấp xã có trách nhiệm trực tiếp chỉ huy, huy động nguồn lực tại chỗ để ứng phó kịp thời ngay khi thiên tai xảy ra; báo cáo và chịu trách nhiệm thực hiện chỉ đạo, chỉ huy của các cơ quan phòng chống thiên tai cấp trên… Khi ứng phó thiên tai theo cấp độ 2: Chủ tịch UBND, Trưởng Ban Chỉ huy phòng, chống thiên tai và tìm kiếm cứu nạn cấp tỉnh chỉ huy các địa phương, cơ quan, đơn vị trên địa bàn triển khai ứng phó thiên tai; huy động nguồn lực theo thẩm quyền để ứng phó kịp thời, phù hợp với diễn biến thiên tai tại địa phương; báo cáo và chịu trách nhiệm thực hiện chỉ đạo của Thủ tướng Chính phủ, Ban Chỉ đạo Trung ương về phòng, chống thiên tai và Ủy ban Quốc gia về tìm kiếm cứu nạn… Đến nay, nhiều địa phương vùng ĐBSCL, như: Tiền Giang, Bến Tre, Long An, Cà Mau, Sóc Trăng, Kiên Giang, Vĩnh Long… đã công bố thiên tai do hạn hán, XNM gây ra.

*Nhân tai, sự chủ quan: gia tăng hậu quả!

Nhiều ý kiến cho rằng, tình trạng hạn hán, XNM khốc liệt đã và đang diễn ra ở ĐBSCL còn một yếu tố quan trọng khác: nhân tai. Đó là chính là sự tác động của con người trên dòng chính sông Mê Công, sự khai thác nguồn nước ngầm vượt mức cho phép.

Mê Công là một trong 10 con sông lớn nhất thế giới, bắt nguồn từ cao nguyên Tây Tạng có chiều dài hơn 4.800km, diện tích lưu vực 795.000km2, lưu lượng dòng chảy trung bình hàng năm khoảng 15.000 m3/s, chảy qua 6 quốc gia: Trung Quốc, Myanmar, Thái Lan, Lào, Campuchia và Việt Nam. Theo ông Tô Văn Trường, nguyên Viện trưởng Viện Quy hoạch thủy lợi miền Nam, đến nay, 6 bậc thang thủy điện của Trung Quốc ở thượng nguồn sông Mê Công (Langcang) đã hoàn thành (từ 2012), nâng tổng số dung tích hữu ích của các hồ ở Trung Quốc đã lên đến hơn 22 tỉ m3 nước. Từ khi hoàn thành, việc vận hành các công trình này đã làm thay đổi đáng kể dòng chảy cả mùa lũ và mùa khô so với qui luật tự nhiên, gây ảnh hưởng đến sản xuất nông nghiệp và khó khăn cho điều hành sản xuất. Các nước hạ lưu sông Mê Công: Lào, Campuchia có kế hoạch xây dựng 11 đập thủy điện; đang tiến hành xây đập Xayabury (chưa lấp dòng). Nhiều ý kiến cho rằng, những con đập thủy điện trên dòng Mê Công có thể trở thành "quả bom" chết người. Các công trình này sẽ phá hủy gây xói mòn, thay đổi đáng kể lượng phù sa và trầm trích hạ lưu. Các con đập trên sông Mê Công và các nhánh có thể khiến tình hình hạn hán trở nên nghiêm trọng hơn. "Dòng chảy thượng lưu sông Mê Công về ĐBSCL đang diễn biến rất phức tạp do có sự chi phối của các hồ chứa thượng lưu. Nguồn nước dòng Mê Công chảy về ĐBSCL duy trì hay giảm dần phụ thuộc rất nhiều vào việc Trung Quốc xả nước các nhà máy thủy điện hay không!" – ông Hoàng Đức Cường, Giám đốc Trung tâm Dự báo Khí tượng Thủy văn trung ương lo ngại.

Từ những năm 1990, nhiều địa phương vùng ĐBSCL bắt đầu khai thác nước ngầm để phục vụ sản xuất, sinh hoạt. Ban đầu, người dân chỉ cần dùng bơm tay là có thể lấy nước. Nhưng về sau, nguồn nước ngầm ngày càng suy giảm. Một số người dân ứng phó bằng cách đào hố và hạ máy bơm xuống thấp dưới lòng đất. Cách đây gần 1 năm, tại Hội thảo "XNM, suy giảm tài nguyên nước dưới đất và sụt lún đất" do Trường Đại học Cần Thơ phối hợp với các chuyên gia Hà Lan tổ chức, ông Tom Kompier, Bí thư thứ Nhất về nước và khí hậu, Đại sứ quán Hà Lan tại Việt Nam, cảnh báo: Hậu quả từ việc khai thác nước ngầm không xảy ra lập tức, cho từng cá nhân riêng lẻ. Nếu khai thác nước ngầm với quy mô lớn, nhất là vùng đô thị sẽ gây sụt lún nghiêm trọng. Mức độ sụt lún có thể lên đến 1-4cm/năm, gấp 10 lần so với nước biển dâng. Với tốc độ này, đến năm 2050, những nơi đang sụt lún có nguy cơ bị nhấn chìm từ 0,4-0,6m. "Khai thác nước ngầm quá mức, không theo quy hoạch làm suy kiệt nước ngầm là một trong những nguyên nhân gia tăng sụt lún, XNM, sạt lở ở vùng ĐBSCL. Vì vậy, cần có một cơ chế quản lý tài nguyên nước ngầm một cách hiệu quả, hợp lý. Nếu không vùng ĐBSCL sẽ tiếp tục "chìm" sâu dưới nước biển như đã được nhiều nhà khoa học cảnh báo. Đây là một thiệt hại vô cùng lớn" – ông Nguyễn Văn Thể, Bí thư Tỉnh ủy Sóc Trăng nói.

Đến trung tuần tháng 3, ước tổng thiệt hại do hạn hán và XNM của toàn vùng ĐBSCL theo thống kê "cứng" của ngành chức năng khoảng 320 tỉ đồng. Nhưng thực tế còn gấp nhiều lần. Lãnh đạo tỉnh Kiên Giang cho biết, tỉnh này đã bị thiệt hại lên đến 1.200 tỉ đồng. "Nông dân mất mùa 1 năm, đời sống sẽ khó khăn liên tiếp 2-3 năm sau đó. Hạn, XNM để lại hậu quả rất là nghiêm trọng" – ông Phạm Vũ Hồng, Chủ tịch UBND tỉnh Kiên Giang nói. Tuy nhiên, trong thiệt hại này, Phó Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc chỉ rõ: Chính quyền còn lơ là, coi nhẹ tuyên truyền tác hại của hạn hán, XNM đến người dân. Người dân chưa biết, chưa hiểu hết ảnh hưởng, thiệt hại của XNM như thế nào nên mới xuống giống, bất chấp thiên tai; không có sự phòng bị... Nhưng, cũng không ít nông dân coi nhẹ cảnh báo của ngành chức năng. "Tôi có coi đài, rồi cán bộ nông nghiệp xuống cảnh báo sẽ thiệt hại nếu nước mặn tràn vô. Nhưng, thấy thời tiết cũng như mọi năm, thôi thì xuống giống đại… Ai dè, nước mặn vô hồi nào không hay nên trở tay không kịp!"-ông Nguyễn Văn Sinh ở ấp Sóc Đồn, xã Hưng Hội, huyện Vĩnh Lợi, tỉnh Bạc Liêu thừa nhận.

***

Tác hại của hạn hán, XNM mùa khô 2015- 2016 chắc chắn sẽ còn tiếp tục. Để hạn chế đến mức thấp nhất những thiệt hại do thiên tai này mang lại, nhiều giải pháp mang tính cấp bách, như: nạo vét kênh mương, đắp đê ngăn mặn, giữ ngọt… đã được nhiều địa phương triển khai thực hiện. Tuy nhiên, giải pháp công trình bằng việc sửa chữa, nâng cấp đê biển, hệ thống thủy lợi… đang là vấn đề bức thiết.

(Còn tiếp)

Bài 3: Phòng chống hạn, mặn: Cần cấp bách đầu tư cho thủy lợi