Danh sư Võ Trường Toản được xưng tụng là “Vạn thế sư biểu”. Cụ quê ở huyện Bình Dương, trấn Gia Định, có công đào tạo các danh sĩ đất Gia Định xưa. Nơi tưởng niệm và chôn cất cụ ở Ba Tri, Bến Tre nay thuộc tỉnh Vĩnh Long, là di tích lịch sử - văn hóa cấp quốc gia.

Danh sư Võ Trường Toản là người học rộng, đạo cao, đức trọng, thông minh trác tuyệt. Cụ không đi thi để ra làm quan mà ở ẩn, mở trường dạy học ở Hòa Hưng (khu vực thuộc trung tâm TP Hồ Chí Minh ngày nay). Học trò của cụ có tới mấy trăm người, trong đó có những người nổi tiếng như các cụ Trịnh Hoài Đức, Ngô Nhân Tịnh, Lê Quang Định (người đời gọi là Gia Định tam gia thi), Ngô Tùng Châu, Phạm Ngọc Uẩn, Lê Bá Phẩm, Phạm Đăng Hưng... Những Nho sĩ tiết tháo thuộc thế hệ sau như cụ Nguyễn Đình Chiểu, Bùi Hữu Nghĩa, Phan Văn Trị cũng chịu ảnh hưởng về đạo đức, học phong, sĩ khí của nhà giáo họ Võ. Người đời xưng tụng cụ là “Vạn thế sư biểu”. Theo lưu truyền, chúa Nguyễn nghe danh tài đức của danh sư Võ Trường Toản, mời cụ ra tham chính, song chỉ nhận được lời khước từ có lý, có tình. Cụ đã tiến cử các môn đệ tài ba giúp chúa Nguyễn xây dựng sự nghiệp vương triều mới ở phía Nam đất nước(1).

Sách Đại Nam nhất thống chí nhận xét về cụ như sau: Võ Trường Toản người huyện Bình Dương, thông minh đĩnh ngộ, chăm học, uẩn súc kinh sử. Võ Trường Toản ẩn không làm quan, ở nhà dạy học, những người theo học như bọn Ngô Tùng Châu, Trịnh Hoài Đức, nhiều người là danh thần(2). Sách Đại Nam liệt truyện tiền biên cũng ghi nhận: Võ Trường Toản là người thông minh, Kinh học sâu rộng, lập chí cao thượng trong sạch, muốn sánh với tiên hiền(3).

Danh sư Võ Trường Toản qua đời vào ngày mùng 9 tháng 6 năm Nhâm Tý, nhằm ngày 27-7-1792, an táng tại thôn Hòa Hưng, huyện Bình Dương, Gia Định. Sau khi vua Gia Long lên ngôi, sáng lập triều Nguyễn, các vị đại thần trong triều đình phần lớn là môn sinh cụ Võ Trường Toản có soạn một đôi liễn để truy niệm cụ, như sau: “Sinh tiền giáo huấn đắc nhân, vô tử nhi hữu tử / Một hậu thanh danh tại thế, tuy vong đã bất vong”. Dịch nghĩa: “Khi sống dạy dỗ học trò nên người, không con như có con / Lúc mất để lại tiếng tăm ở thế, tuy mất mà không mất”(4).

Sau khi thực dân Pháp chiếm ba tỉnh miền Đông Nam Kỳ, ngày 28-3-1867, nhiều sĩ phu, quan lại cùng cải táng hài cốt cụ Võ Trường Toản về an táng tại làng Bảo Thạnh, huyện Bảo An, Bến Tre, với ý nghĩa là không để mộ thầy nằm trong vùng giặc chiếm. “Mộ cụ nằm trên một gò đất cao, hướng Đông Bắc ngó về Tây Nam, trông ra một vùng cây cối, cảnh trí khá đẹp, thuộc xã Bảo Thạnh, huyện Ba Tri, tỉnh Bến Tre; nay là xã Bảo Thạnh, tỉnh Vĩnh Long. Khi an táng xong, vua Tự Đức cho 5 người dân lo việc giữ gìn phần mộ đồng thời lập bài vị cụ để thờ ở Tụy Văn Lâu (Văn Thánh Miếu ở Vĩnh Long).

Hiện nay, khu mộ cụ Võ Trường Toản chung quanh được rào bằng tường để bảo vệ, bên trong có trồng một số cây cao rợp bóng mát, nền mộ cao hơn mặt đất, được bao cuốn bởi một viền gạch tô xi măng chắc chắn. Trên nền có 3 ngôi mộ bằng xi măng xây theo kiểu dáng voi phục. Đứng giáp mặt đầu mộ mà nhìn thì mộ cụ Võ Trường Toản và vợ nằm song song ngang hàng kề bên nhau (cụ ông bên trái, cụ bà bên phải). Mộ người con gái của cụ nằm riêng bên phải cách mộ cụ bà chừng vài mét. Trước đầu mỗi ngôi mộ đều có một tấm mộ bia bằng đá xanh (đá hoa cương) khắc âm chữ Hán. Mộ bia vị danh sư hàng ngang trên hết ghi hai chữ: Sắc Tứ, kế ghi theo hàng dọc mấy chữ: Gia Định Xử Sĩ Sùng Đức Võ Tiên Sinh chi mộ. Mộ cụ bà khắc theo hàng dọc: Đức phối thục thận nhụ nhân chi mộ. Mộ bia người con gái cũng khắc theo hàng dọc: Tòng táng lịnh ái chi mộ. Tấm bia chí kích thước (1,2x0,8mx0,2m) nằm phía trước cách mộ danh sư chừng 5m, chữ đục lõm (khắc âm) rõ và vẫn còn nguyên vẹn.

Trước mặt nền mộ, về phía trái 10m là đền thờ danh sư Võ Trường Toản, trong đền có một bàn thờ và một tượng đồng. Ngôi mộ và đền thờ đã qua 2 lần trùng tu, tôn tạo. Lần thứ nhất vào năm 1995, lần thứ hai vào năm 1997 bằng kinh phí của địa phương cùng sự hỗ trợ của trường học mang tên danh sư Võ Trường Toản ở TP Hồ Chí Minh(5).

Có thể nói, “cụ Võ Trường Toản xứng đáng là một người thầy của những thế hệ người thầy. Cụ không ra làm quan nên không có sự nghiệp chính trị, nhưng với những danh hiệu Vạn thế sư biểu, Kẻ sĩ Gia Định, Sùng đức xử sĩ... là những mỹ từ mà người dân Nam Bộ dành tặng cho cụ, đủ để nói lên lòng ngưỡng mộ, niềm tự hào về một người thầy đã làm rạng danh cho đất nước này”(6). Ngày 24-1-1998, Khu Di tích Võ Trường Toản (ảnh) gồm khu mộ và đền thờ cụ được Bộ Văn hóa - Thông tin (nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) ra quyết định công nhận là di tích lịch sử - văn hóa cấp quốc gia.

TRẦN KIỀU QUANG

(1) Nhiều tác giả (2009), “Di tích lịch sử văn hóa Bến Tre”, NXB Văn hóa dân tộc, tr.97-99.
(2) Dẫn theo Nguyễn Minh Tường (2017), “Võ Trường Toản (?-1792)”, trong cuốn “Một số nhân vật lịch sử đất phương Nam”, NXB Hồng Đức, tr.415-416.
(3) Nguyễn Minh Tường, Sđd, tr.416.
(4) Nguyễn Minh Tường, Sđd, tr.416-417.
(5) Nhiều tác giả, Sđd, tr.101-103.
(6) Nhiều tác giả, Sđd, tr.101-104.