Tôi thức giấc, ra hiên mông lung ngó con đường đất quanh co còn chìm giữa không gian nức mùi cỏ dại. Nghĩ tới cô Út hứa mấy bữa nữa sẽ dẫn tôi ra chợ làng, tôi rộn ràng chạy quanh sân đuổi mấy con gà đang lục tục kéo vô bếp bươi tro. Bên hiên, cô Út cũng thức dậy từ bao giờ, đứng vấn lọn tóc lên cho gọn ghẽ rồi lẹ làng cầm cây chổi ra sân quét lá. Trên nhánh thầu đâu, tiếng bầy chim chiền chiện vẫn ríu ran, tiếng hót của chúng thả vào trời xanh nghe lanh lảnh, lẫn vào tiếng chổi sàn sạt cô Út quét tới sân sau nhà. “Na! Cái cối nội để đây đâu rồi?” - đang lui cui quét lá, cô ngẩng lên hỏi. “Con có biết đâu!” - tôi ngơ ngác.

Đó là cái cối đá to. Ngày trước nội tôi đặt nó ở hàng hiên, nghe đâu từ thời bà cố tôi, cái cối đã ở đó rồi. Trên sân lát bằng đá ong mát rượi, nội tôi xếp cái cối đứng cạnh một dãy lu chứa nước mưa. Nội có cái lệ, mỗi khi con cháu ở xa về là sấp ngửa đi ngâm gạo đổ bánh xèo. Nội lọ mọ ngâm gạo từ đêm, sáng ra bỏ vào cối xay, chút trưa đã có nồi bột.

“Chắc ai xin, nội đem cho rồi, thiệt tình, để chi cho chật nhà!” - cô Út lẩm bẩm, vô bếp lấy cái nón đội đầu ra đồng, không quên quay lại dặn tôi thấy nắng lên nhớ phơi lúa ra sân.

Tôi chạy qua nhà bạn chơi cho tới khi mặt trời lên khỏi bụi tre, mới sực nhớ chạy về phơi lúa. Vừa xong nội tôi cũng về tới nhà, tay xách cái giỏ nặng trịch. Tôi chạy u vô bếp bưng nước trà ra cho nội, ngoài này nội lúi húi soạn các thứ rồi cầm gói bột lên đưa tôi: “Cất vô chạn, bữa nào nội đổ bánh xèo cho ăn!”. Cầm gói bột tôi sực nhớ đến cái cối sau hè, tôi hỏi: “Cái cối xay nhà mình nội cho đi rồi à?”. Nội đang lom khom vô bếp, lật đật quay lại: “Ủa? có cho ai đâu?”. “Nhưng con không thấy cái cối nữa, nội ra sau coi đi!”.

Nội tôi lật đật đến chỗ để cái cối đá. Trống trơn.

“Sao vầy nè?” - nội nhìn tôi. “Con có biết đâu, cô Út sáng nay quét sân mới biết mất”. Nội tôi im lặng vào nhà, vừa lúc cô tôi từ ngoài đồng về, nghe tôi kể lại mới hớt hải: “Chớ không phải mẹ cho ai rồi à?”. Nội bần thần nhìn ra sân. 

Bữa cơm dọn ra, nội ăn nửa chén rồi thả đũa xuống mâm, cô chú tôi thấy vậy cũng ăn không nổi. Mắt nội mênh mang hướng ra đồng. “Ngày mẹ về làm dâu, cái cối đã ở chỗ kia…” - nội rì rầm kể, từ chuyện có thai cha tôi đến tháng thứ chín nội vẫn ngồi xay bột, đến chuyện nội đẻ rớt cô Út bên cái cối xay, kể một thôi một hồi, nội bắt đầu sụt sịt: “Hồi còn cha bây, cứ tới mùa mưa lại biểu mẹ đi ngâm gạo. Cha bây ưng ăn bánh xèo không ai bằng, mà bánh xèo tép với mấy cái lá hẹ ngoài cái lu bể hái vô chớ có đâu tôm thịt như giờ”. Rồi nội khóc, bao nhiêu kỷ niệm lôi ra kể hết, vừa chặm nước mắt vừa kể. Chú tôi vội trấn an: “Mẹ đừng khóc, để anh em con tìm!”.

Cô chú tôi đi quanh làng tìm cái cối cho nội nhưng không thấy đâu. Lạ lùng quá đỗi.

* * *

“Thời buổi này ai mà ngồi xay bột nữa mẹ!” - một lần cô Út nói khi nhìn nội gò lưng bên cái cối - “Mẹ cứ để con ra tiệm tạp hóa đầu chợ mua gói bột bánh xèo chớ ngồi xay chi cho cực!”. “Nhưng bột bánh xèo thiếu mùi vị gạo quê” - nội thủng thẳng. “Mẹ thích thì cứ ngâm gạo rồi con đem ra tiệm xay cho khỏe, khỏi mất công mẹ kỳ cạch từ sáng đến trưa”.

Vậy là chẳng bao lâu sau, cái cối xay bột của nội tôi trở thành vật dụng thừa thãi trong nhà. Hôm chú tôi từ thành phố về, chưa kịp uống xong ly nước, cô tôi đã hối: “Vần cái cối xay ra sau hè cho em, để hiên rộng em ngồi băm chuối”. Chú tôi cùng hai người nữa hè nhau một lúc mới vần được cái cối. Mọi người phủi tay cười. Vậy là xong. Khỏe re.

Cái cối xay rồi cũng đi vào quên lãng. Buổi trưa tôi thường ra sau hè, nghe tiếng con chim cu cườm về gừ gừ trên đụn rơm cao ngất, đợi tụi bạn chui hàng rào qua chơi. Tôi thơ thẩn nhìn cái cối xay, thấy màu đá ngày càng xỉn đi, toát cả mồ hôi lạnh. Có lần cô tôi cầm chổi quét sau hè, bâng quơ: “Cái cối coi ai xin cho quách, để chi cho chật cái hè!”. “Bậy nà!” - nội tôi nghe được liền trợn mắt - “Đó là kỷ vật duy nhất còn lại của bà nội bây, cho sao được mà cho!”. Cả ngày hôm đó nội tôi vẫn chưa thôi lầm bầm cằn nhằn chuyện cô Út đòi đem cái cối đi cho.

Nội chưa hết bực chuyện cô, đến bữa cơm, chú tôi lại nhắc: “Con tính nới thêm cái nhà rộng ra phía sau cho mát, để con cháu về có chỗ ngủ nghê mẹ à!”. “Ờ” - nội ậm ừ. “Hè này coi được ngày con làm luôn, mẹ coi mấy thứ linh tinh để sau hè dẹp bỏ bớt”. Nội im lặng và nốt chén cơm, thấy vậy chú tôi được thể: “Cả cái cối nữa, coi ai xin mẹ cho luôn đi!”. Nội liền thả cái chén xuống mâm: “Thôi khỏi cơi nới sửa sang chi hết, ở vậy được rồi!”- nội nói rồi đứng lên, bỏ ra hiên, đôi mắt ầng ậng nước. 

Mới sáng sớm, bà Nhu hàng xóm đã lẹ làng vén hàng rào đi qua, thấy nội lom khom tỉa luống đậu, bà cũng ngồi thụp xuống lấy cái bồ cào xới đất, vừa làm vừa thủ thỉ: “Chị Bốn nè, thằng Hiển nhà tui trên thành phố vừa làm xong cái nhà, chuẩn bị mừng tân gia”. “Cái thằng giỏi thiệt, mới ra trường có vài năm!” - nội tôi khen. “Hôm kia nó về biểu tui lên thành phố ở luôn với vợ chồng nó, chị thấy sao?” - bà Nhu hỏi. “Ờ, thì giàu cũng con út mà khó cũng con út, bà ở với nó cũng phải!” - nội nói nước đôi. Đoạn, bà Nhu vất cái bồ cào, lại gần nội nói: “Bữa thằng Hiển về nhìn qua, thấy sau hè nhà chị để cái cối xay, nó ưng lắm, nhà có cái vườn, nói để cái cối xay ở đó thì hay quá. Nó nói tui hỏi chị coi để lại nó, nó gửi chị chút đỉnh ăn trầu”. Nội quẹt mồ hôi ngó bà Nhu: “Thím nói hay! Cái cối của bà nội sắp nhỏ để lại, giờ không dùng nữa nhưng tui để đó cho con cháu nhớ!” - nói đến đây giọng nội chùng lại - “Nhớ hồi mới về làm dâu, nhìn cái cối là tui sợ, tháng ba mươi ngày tui cùng bà nội sắp nhỏ xay, hết ngày tới đêm. Bà nội sắp nhỏ hồi đó có cái quán bánh xèo bên sông, quanh năm đông khách, mẹ con tui cực mà nhờ vậy nhà có đồng vô đồng ra!”. Bà Nhu cười gượng: “Dạ, vậy tui nói lại để thằng Hiển biết chừng”. Nói rồi bà Nhu kiếm cớ đứng lên, vén hàng rào về nhà.

Bên này nội cũng dừng tay, lọ mọ ra sau hè dựng cái bồ cào, đến bên cái cối xay ngồi nội thụp xuống rờ rẫm hồi lâu, đoạn quay qua thấy tôi đứng xớ rớ, nội vẫy lại gần: “Mai mốt lớn đi lấy chồng, nội cho cái cối làm của hồi môn”. Tôi cười ngất.

Vậy là cái cối xay của nội ở đó cho đến lúc biến mất.

***

Chuyện cái cối xay của nội rồi cũng quên lãng, cả nội có lẽ cũng không còn nhớ. Người già quên quên, nhớ nhớ. Cô chú tôi thấy vậy thở phào nhẹ nhõm. Dạo này chú tôi siêng về quê hơn, chú kêu thợ tới đo đạc để chuẩn bị sửa lại cái nhà. “Mẹ ở vậy là được rồi, sửa sang chi cho cực” - nội tôi thủng thẳng nhai trầu.

Đến ngày, thợ thầy chuẩn bị đâu vào đó.

Đêm đó nội ngủ luôn, sáng hôm sau không còn dậy nữa. Người đầu tiên phát hiện là cô Út. Nghe tiếng cô kêu lên thất thanh, mọi người chạy vào, tay nội tôi đã lạnh từ bao giờ. Nội đi trong đêm, gương mặt nhẹ nhõm, thảnh thơi. Lo cho nội yên nghỉ xong, việc sửa sang nhà cửa cũng gác lại, chỉ cần sửa cái hàng rào.

Chú tôi mời thợ tới đo đạc sửa rào. Mấy bác thợ đào đất chưa hết buổi đã phải dừng tay vì nhát cuốc động vào vật cứng. Một cái nắp hầm hiện ra. “Cái hầm từ thời chiến tranh để lại, thôi phá luôn đi!” - chú tôi nói. Mấy bác thợ nghe vậy liền phá bỏ miệng hầm, xong việc, mặt trời cũng đã đứng trưa. Bỗng một bác thợ la lớn: “Trong hầm có cái gì nè!” - bác lấy cuốc bẩy lên - “Ơ, là cái cối xay!”. Mọi người xúm lại. Cô chú tôi cũng sửng sốt khi cái cối lộ ra dưới nắng mặt trời, dưới cối là bốn con lăn để di chuyển được dễ dàng, cạnh đó một cái thùng sắt, bên trong có cái bình vôi, con dao xếp, cái nồi gang, mấy cái chén đất… Xung quanh yên lặng như tờ, tôi nhìn thấy trên gương mặt chú nỗi ưu tư, mắt cô thì rơm rớm. Lục lọi một hồi, cô tôi mở cái bọc, trong đó một cái chang tóc, cái quai nón nhung đen. “Cái này của bà nội nè anh Ba!” - cô Út thầm thì. Mấy bác thợ không ai bảo ai, lui ra góc vườn ngồi uống nước, có lẽ các bác muốn dành sự riêng tư cho người nhà trong khoảnh khắc này. Ngay trong ngày hôm đó, cái cối xay của nội tôi được vần về bên hiên trước nhà, chỗ bà cố tôi và bà nội tôi hồi trước đã ngồi xay bột.

Đêm. Các bác, các chú tôi kéo về ngồi chật ngoài hiên chuyện trò, mỗi người một câu ôn lại những kỷ niệm từ thời bà cố. Cô Út lặng lẽ vô bếp đong gạo đi ngâm, thấy tôi lò dò theo sau, cô quay lại rơm rớm: “Ngày mai cô xay bột đổ bánh xèo...”.

Truyện ngắn: VŨ NGỌC GIAO