Bài, ảnh: DUY KHÔI

Nghệ sĩ Xuân Yến, người nổi danh trong nhóm "ngũ nữ hổ tướng" của nghệ thuật cải lương tuồng cổ, thành viên của đại gia tộc Minh Tơ, vừa ra đi về cõi vĩnh hằng.

Dù tuổi cao, không thường xuyên đứng trên sân khấu nhưng nghệ sĩ Xuân Yến vẫn luôn hỗ trợ, làm điểm tựa cho các nghệ sĩ. Trong ảnh: Nghệ sĩ Xuân Yến (bìa trái) chỉ đạo buổi Xây chầu Đại bội Lễ hội Kỳ yên Đình Bình Thủy.

Nghệ sĩ Xuân Yến sinh năm 1944, trong một đại gia đình có truyền thống sân khấu hát bội, cải lương tuồng cổ vang danh nhất cả nước từ trước đến nay, với mỹ danh "tuồng cổ Minh Tơ". Trước nhất phải kể đến bà cố của nghệ sĩ Xuân Yến là bà bầu Vĩnh Xuân, kế đến là ông nội - ông Bầu Thắng vanh danh một thuở, kế nữa là cha mẹ của bà - ông bầu, nghệ sĩ Minh Tơ và nghệ sĩ Bảy Sự. Bà gọi cố NSND Thành Tôn (thân sinh nghệ sĩ Thành Lộc) là dượng. Riêng các anh em của nghệ sĩ Xuân Yến đều là những nghệ sĩ nổi danh ở lĩnh vực hát bội, cải lương tuồng cổ như NSND Thanh Tòng, nghệ sĩ Thanh Loan, Công Minh, Xuân Thu, Thanh Sơn... Thế hệ các con của họ cũng đều là những gương mặt nghệ sĩ sáng giá như Quế Trân, Tú Sương, Trinh Trinh, Lê Thanh Thảo...

Nhắc lại một chút nguồn gốc của đại gia đình tuồng cổ Minh Tơ để thấy cuộc đời cố nghệ sĩ Xuân Yến gắn chặt với bộ môn nghệ thuật dân tộc, đóng góp lớn cho văn hóa nước nhà. Ngay từ lúc 6-7 tuổi, bà đã đứng trên sân khấu của Ðồng Ấu Minh Tơ do thân sinh bà sáng lập. Sau đó, bà lần lượt theo các đoàn Vĩnh Xuân Ban - Khánh Hồng, Thành Tôn, Kim Chưởng... Nghệ sĩ Xuân Yến nổi bật với các vai đào võ, đến nay vẫn còn được nhiều người nhắc đến như Ðào Tam Xuân, Thần Nữ, Phàn Lê Huê, Lưu Kim Ðính, Hồ Nguyệt Cô… Ðặc biệt, cũng như nhiều nữ nghệ sĩ tiền bối trước đó, khi bà hóa thân thành vai kép rất tròn vai, được khán giả tán thưởng, đó là các vai như Triệu Tử Long, Lữ Bố, Quan Công... Thập niên 1960, sân khấu cải lương tuồng cổ xuất hiện năm nữ nghệ sĩ xuất sắc, được mệnh danh là "ngũ nữ hổ tướng", gồm: Xuân Yến, Thanh Thế, Thanh Loan, Bạch Lê và Ngọc Ðáng.

Dù vai chính hay vai phụ, nghệ sĩ Xuân Yến vẫn tạo được dấu ấn riêng trên sân khấu. Vai A Phò trong "Xử án Tô Hiến Thành" là một điển hình. Nghệ sĩ Xuân Yến tròn vai một kẻ ngoại bang làm gián điệp, mưu đồ chia rẽ nội bộ nhà Lý của nước ta. Một vai diễn nhiều tiếng cười, duyên dáng, hài hước nhưng toát lên sự thâm độc, mưu mẹo... trở nên điển hình của cải lương tuồng cổ. Ðến mức, vai A Phò được dân gian dùng trong diễn ngôn hằng ngày để nói về tính cách của một ai đó. Vai diễn này được bà diễn lại vào dịp Tết Nguyên đán 2023. Ðó cũng là vai diễn cuối cùng của nghệ sĩ Xuân Yến trên sân khấu.

Về sau khi tuổi đã cao, sức khỏe yếu, đôi chân đi đứng khó khăn, nhưng khi cùng các em khôi phục Ðoàn nghệ thuật tuồng cổ Minh Tơ, bà vẫn hết lòng và máu lửa. Những cơn đau bệnh tật như không còn khi bà sắm vai trên sân khấu, mạnh mẽ và say sưa như thuở xuân sắc.

Còn nhớ có lần nghệ sĩ Xuân Yến và Ðoàn Nghệ thuật tuồng cổ Minh Tơ về diễn dịp Lễ hội Kỳ yên Ðình Bình Thủy, người ta ấn tượng với nữ nghệ sĩ tài hoa chăm chút cho nghệ sĩ từng chiếc áo, trâm cài, phục trang... Khi nghệ sĩ diễn Xây chầu Ðại bội trước cửa đình, bà ngồi một bên, vừa vung đạo cụ, vừa dẫn chuyện: này là "Ông Nhật - Bà Nguyệt", này là "Tứ thiên vương", này là "Gia quan tấn tước"... Người xem ai cũng trầm trồ khi biết đó là nữ nghệ sĩ tài hoa trong gia tộc tài ba, chị gái của NSND Thanh Tòng.