Từ bờ Nam, vượt qua cầu Hiền Lương lịch sử lên phía Bắc một đỗi, rẽ vào tỉnh lộ 70 chừng 15km đến Cửa Tùng, tiếp tục đi dọc bờ biển về hướng Bắc khoảng 7km sẽ đến Khu di tích lịch sử quốc gia – địa đạo Vịnh Mốc. Khu du tích tọa lạc tại thôn Vịnh Mốc, xã Vĩnh Thạch, huyện Vĩnh Linh, tỉnh Quảng Trị. Dọc đường về Vịnh Mốc du khách còn được thưởng thức phong cảnh thanh bình, khá hoang sơ dọc theo dòng sông Bến Hải đến khu vực biển Cửa Tùng với những rừng phi lao vi vu trong gió, những bãi cát mịn màng, ngút mắt bên biển, những xóm làng bình yên khuất mình trong những rừng trúc, tre, cao su bạt ngàn, những chiếc ghe chài lênh đênh, nhấp nhô trên biển xanh, sóng bạc.

Đến Vịnh Mốc, đầu tiên du khách vào Nhà bảo tàng di tích tham quan mô hình và nghe hướng dẫn viên thuyết minh. Năm 1965, máy bay và hải pháo của Mỹ bắn phá ác liệt dải đất phía Bắc sông Bến Hải. Để đứng vững, chiến đấu chống quân thù trên lũy thép Vĩnh Linh, một ý tưởng táo bạo đã hình thành: xây dựng địa đạo. Các chiến sĩ đồn biên phòng 140 cùng nhân dân Vịnh Mốc bỏ ra 18.000 ngày công đào địa đạo kỳ vĩ này. "Làng hầm" nằm gọn trong lòng quả đồi đất đỏ rộng 7ha, có độ cao chừng 30m so với mặt nước biển. Hệ thống địa đạo dài trên 2km có nhiều nhánh, với 13 cửa ra vào. Lúc cao điểm có hơn 1.500 người ở.

Du khách tham quan trong lòng địa đạo Vịnh Mốc.

Rời Nhà bảo tàng, du khách đi một quãng ngắn giữa khu rừng tre thật mát mẻ, thơ mộng, tham quan các cửa hầm, lổ thông hơi. Tiếp đó du khách sẽ vào cửa hầm số 3 để đi vào địa đạo. Thoạt đầu, du khách hơi bỡ ngỡ vì bóng tối bao trùm không gian. Nhưng càng đi sâu vào, hang sáng dần lên nhờ những bóng đèn gắn theo vách. Tầng 1 cách mặt đất từ 8 - 10 m dùng để cho chiến sĩ, dân quân cơ động chiến đấu và trú ẩn tạm thời khi có báo động. Đường đi có nơi cao chừng 1,7m, rộng 1m ngoài, vài đoạn ngắn thấp chừng 1,5m phải khom lưng.

Dẫu thời gian trôi qua đã gần nửa thế kỷ, nhưng bóng dáng của những con người sống ngày đêm trong lòng địa đạo như vẫn còn lẩn khuất quanh đây. Ngày ấy, sau một hồi còi hụ dài, vang vọng từ bờ Bắc sông Bến Hải đến Vĩnh Linh, tất cả mọi người nhanh chóng rút xuống lòng đất để tránh bom Mỹ. Từng loạt bom, rồi hàng hàng lớp lớp bom đủ cỡ trút xuống, cày xới đất Vĩnh Linh. Máy bay và pháo hạm Mỹ ngày đêm đánh phá liên tục, ác liệt nhưng địa đạo Vịnh Mốc vẫn kiên cường đứng vững trong mưa bom, bão đạn của quân thù.

Qua một khúc quanh, theo những bậc đất cứng, chúng tôi tiếp tục vào tầng 2 của địa đạo. Địa đạo khoét trong lòng đất sét pha cát không thấm nước, đất ngày càng khô cứng, chắc chắn hơn do tiếp xúc với gió, không khí qua những lổ thông hơi khoét ra hướng biển.Tầng 2 sâu trung bình từ 12m đến 15m. Đi chừng 4 đến 5m có một hầm khoét vào vách rộng cỡ 0,8 m, sâu 1,8 m, đủ cho một hộ gia đình chừng 4 người ở. Nếu không biết trước, du khách giật mình ngạc nhiên khi gặp những hình mẫu như người thật đang sinh hoạt: một gia đình có hai con ngồi trên một cái chõng tre, tựa lưng vào vách. Người mẹ đang vá quần áo. Người cha đang lật tập sách dạy con học trong ánh sáng vàng của ngọn đèn bão thắp bằng mỡ heo. Ở một hầm khác là nhà hộ sinh có một cô mụ đang bồng đứa trẻ vừa mới sinh ra. Vài khúc địa đạo phình ra, từng được sử dụng làm hội trường có sức chứa hơn 50 người, dùng làm nơi hội họp, biểu diễn văn nghệ, chiếu phim. Trong lòng đất chật hẹp, thiếu hoàn toàn ánh sáng mặt trời này đã có 17 đứa bé sinh ra. Không có ai bị thương tật trong suốt thời gian sống trong điều kiện vô cùng khó khăn.

Chúng tôi tiếp tục xuống tầng 3 của địa đạo. Ở đây ánh sáng mờ mờ. Không gian yên lặng. Tầng ba sâu 22m, xưa kia dùng làm kho chứa hàng phục vụ chiến đấu và tiếp tế cho đảo Cồn Cỏ ngoài khơi biển Vĩnh Linh.

Ra khỏi địa đạo, ánh sáng bừng lên chói chang, rực rỡ. Chúng tôi cảm thấy như mình vừa trở lại "thế gian"! Và trong lòng không khỏi cảm phục những chiến sĩ, nhân dân Vịnh Mốc đã sống gần 2.000 đêm trong lòng đất, bám vững địa đạo, chiến đấu ngoan cường với kẻ thù xâm lược cho đến ngày toàn thắng.

Vịnh Mốc ngày nay đã trở thành khu di tích lịch sử quốc gia, một địa điểm tham quan, về nguồn nổi tiếng của tỉnh Quảng Trị. Đến Vịnh Mốc, du khách sẽ có nhiều cảm xúc và vô cùng thán phục trước một công trình độc đáo thực hiện bằng chính sức người chỉ với những công cụ lao động thô sơ.

Bài, ảnh: VIỄN DU