Ngày 20-3, Bộ Ngoại giao Mỹ từ chối yêu cầu của Mexico mở kênh dẫn nước đặc biệt đến thành phố biên giới Tijuana. Hành động được đưa ra trong bối cảnh Tổng thống Mỹ Donald Trump đẩy mạnh cuộc chiến trên mặt trận khác với nước láng giềng phía Nam.

Sông Rio Grande ở biên giới Mỹ - Mexico. Ảnh: Getty Images

Đây là lần đầu tiên Mỹ không thực hiện yêu cầu theo Hiệp ước chia sẻ nước ký với Mexico năm 1944. Lý giải quyết định này, Cục phụ trách các vấn đề Tây bán cầu thuộc Bộ Ngoại giao Mỹ cho biết Mexico liên tục chậm trễ cung cấp nước theo nghĩa vụ. Hành động đó đã tàn phá nền nông nghiệp Mỹ, đặc biệt với nông dân ở thung lũng Rio Grande.

Thượng nghị sĩ Ted Cruz bang Texas ca ngợi quyết định của Bộ Ngoại giao và tuyên bố tiếp tục làm việc với chính quyền Tổng thống Trump để gây sức ép buộc Mexico tuân thủ cung cấp nước. Sông Colorado, nguồn nước chính của Los Angeles và Las Vegas, đã chứng kiến ​​mực nước giảm do hạn hán. Ở miền Nam Texas, nông dân đang lo ngại tương lai của bông, cây họ cam quýt và các sản phẩm nông nghiệp khác nếu không có thêm nguồn nước thường xuyên từ bên kia biên giới.

Bộ Ngoại giao Mexico chưa bình luận động thái của Mỹ. Trong khi đó, Tổng thống Mexico Claudia Sheinbaum nói rõ đây là vấn đề quan trọng và cho biết các cơ quan chịu trách nhiệm xem xét hiệp ước gồm Ủy ban Nước quốc gia cùng Ủy ban Biên giới và Nước quốc tế đang nhanh chóng tìm cách giải quyết.

Do địa hình sa mạc khô cằn và lượng nước ngầm không ổn định, nước ở khu vực biên giới Mỹ - Mexico chủ yếu lấy từ sông Colorado và Rio Grande. Trước nay, sông Colorado cung cấp nước cho hơn 44 triệu người bao gồm 7 tiểu bang của Mỹ và 2 tiểu bang của Mexico, 29 bộ lạc người da đỏ và hơn 2 triệu héc-ta đất nông nghiệp. Con sông này từng đổ vào Vịnh California, nhưng quá nhiều nước bị rút dọc theo dòng chảy đến nỗi từ những năm 1960, sông Colorado thường cạn kiệt ở sa mạc. Trong khi đó, Rio Grande là nguồn nước chính của khoảng 15 triệu người bao gồm 22 bộ lạc người da đỏ, 3 tiểu bang Mỹ và 4 tiểu bang Mexico cùng hơn 1 triệu héc-ta đất tưới tiêu. Con sông này uốn lượn từ El Paso ở phía Tây đến Vịnh Mexico ở phía Đông, tạo thành biên giới dài 2.000km ngăn Mexico và Texas.

Hiện tại, Mỹ - Mexico điều chỉnh phân bổ nước khu vực biên giới theo hiệp định năm 1906 tập trung ở lưu vực thượng Rio Grande và hiệp ước năm 1944 bao gồm sông Colorado và hạ Rio Grande. Cụ thể, Mỹ theo hiệp định năm 1906 có nghĩa vụ cung cấp 74 triệu m3 nước cho Mexico, nơi Rio Grande chảy qua biên giới. Còn dựa trên hiệp ước năm 1944, Mỹ chuyển hơn 1,8 tỉ m3 nước từ sông Colorado ở miền Tây tới quốc gia láng giềng. Đổi lại, Mexico trong chu kỳ 5 năm cung cấp trung bình 2,1 tỉ m3 nước từ 6 nhánh của sông Rio Grande đến Mỹ. Lượng nước này lưu trữ trong hồ chứa Falcon và Amistad nằm dọc biên giới. Nếu Mexico thiếu hụt trong một chu kỳ, họ có thể bù đắp trong chu kỳ 5 năm tiếp theo. Chu kỳ mới nhất sẽ kết thúc vào tháng 10-2025. Cho đến giữa những năm 2010, Mỹ đã hoàn thành đầy đủ nghĩa vụ mỗi năm trong khi do ảnh hưởng của hạn hán, Mexico từ những năm 1990 đã bỏ lỡ nghĩa vụ cấp nước 3 lần.

Mexico đã trả nợ trong các chu kỳ tiếp theo nhưng gần đây, quan hệ song phương trở nên căng thẳng khi hạn hán phía Bắc khiến Mexico liên tục thiếu hụt và chậm chuyển nước sang Mỹ. Hai bên tuy đạt thỏa thuận vào tháng 11-2024 để cung cấp nước kịp thời với quy mô lớn từ Mexico sang Mỹ, diễn biến này dấy lên tranh cãi ở hạ Rio Grande khi nông dân Mexico phải vật lộn với hạn hán nghiêm trọng. Theo hãng tin AP, một dải đất trải dài hơn 2.414km từ thành phố Tijuana đến Matamoros vẫn khô cằn với tình trạng cắt nước thường xuyên xảy ra. Nằm trên biên giới với bang California (Mỹ) và có 90% nhu cầu nước phụ thuộc vào sông Colorado, Tijuana là trung tâm sản xuất ở Mexico và phải chịu tình trạng lãng phí với nhiều khu vực của thành phố bị thiêu đốt vào mùa hè khi công suất các hồ chứa chính gần mức thấp nhất mọi thời đại.

MAI QUYÊN (Theo AFP, Reuters)