EU là 1 trong 4 thị trường lớn và khó tính nhất của thủy sản Việt Nam. Ngoài những quy định hiện hành, mới đây, EU còn ban hành thêm quy định về thẩm định chuỗi cung ứng hàng hóa vào thị trường này. Đây là một thách thức nhưng cũng được xem là cơ hội để thủy sản nói chung và ngành tôm nói riêng vươn mình, bứt phá, lấy lại vị trí thứ 2 nếu đáp ứng kịp thời và toàn diện các quy định này.

Hoàn thiện chuỗi cung ứng tôm là hướng đi tất yếu để gia tăng thị phần tôm Việt Nam tại EU.

Con người, môi trường và vật nuôi

Là một trong những doanh nghiệp xuất khẩu tôm lớn vào thị trường EU, ông Hồ Quốc Lực, Chủ tịch HĐQT Công ty Cổ phần Thực phẩm Sao Ta, cho biết các nước châu Âu ngày càng coi trọng tiêu chuẩn về môi trường và lao động là điều dễ hiểu. Bởi đây cũng là 2 lĩnh vực chính trong quá trình sản xuất ra mỗi sản phẩm. Tuy nhiên, cái khó cho doanh nghiệp khi thực thi tiêu chuẩn này là họ buộc mọi hoạt động ứng xử với người lao động đều phải tương đồng với các chuẩn của châu Âu. Ví dụ như số giờ làm việc trong ngày, trong tuần; chế độ phúc lợi, nghỉ ngơi cho lao động nữ đang mang thai; không được sử dụng lao động trẻ em… đều đúng theo quy định của châu Âu…

Ông Lực cụ thể thêm: “Đơn cử như tại trại nuôi tôm, trước hết nhà ở cho người lao động phải chắc chắn, kín đáo để không cho động vật bên ngoài xâm nhập, nhưng phải đảm bảo thoáng mát với đầy đủ tiện nghi tối thiểu… Còn nhà ăn cũng phải có chuẩn của chỗ nấu ăn, chỗ ngồi ăn, có nhà vệ sinh, nơi rửa tay đàng hoàng…”.

Không chỉ lo cho người, theo ông Lực, phía EU còn quy định khá cao về phúc lợi cho động vật nuôi. Cụ thể, tôm bố mẹ không bị cắt mắt trong quá trình sinh sản, phải thả nuôi tôm trong ao theo một tỷ lệ cho phép nhằm hạn chế tôm bị stress, có camera trong ao để xem xét diễn tiến tình trạng tôm nuôi ra sao, có các đầu dò kiểm soát nước nuôi nhằm kịp thời xử lý sao luôn ở trạng thái ổn thỏa nhất… “Nói tóm lại, nếu thực hiện đầy đủ các quy định về phúc lợi động vật thì chỉ riêng ở công đoạn nuôi thôi, chỉ có trại lớn mới có đủ khả năng đáp ứng, còn các trại nuôi nhỏ lẻ sẽ rất khó đạt được. Tất cả các quy định trên cần có lộ trình, nhưng lộ trình này khá ngắn mà ngành tôm phải hoàn tất”- ông Lực đúc kết.

Đối với tiêu chuẩn môi trường, Thủ tướng Chính phủ đã cam kết trong COP21 (Hội nghị lần thứ 21 các Bên tham gia Công ước khung của Liên Hiệp Quốc về biến đổi khí hậu), năm 2035 sẽ giảm phát thải 35% và hoàn tất trung hòa khí thải năm 2050. Vì vậy, ngay từ bây giờ, các doanh nghiệp phải tập quen dần ý thức và thực thi kiểm soát, hạn chế và trung hòa phát thải. Doanh nghiệp phải biết khu vực nào phát thải, tiến tới định lượng (thông qua hỗ trợ từ tổ chức tư vấn), rồi tìm ra cơ chế phát thải để có giải pháp hạn chế mà không ảnh hưởng hoạt động của mình (như thay thiết bị đời mới, thay đổi vật tư mới có tính năng ít phát thải hơn…). Giải pháp trung hòa các doanh nghiệp ta đang thực hiện là sử dụng năng lượng tái tạo, quan tâm hoạt động trồng rừng, sử dụng thức ăn mới giảm phát thải, quan tâm xử lý chất thải đúng quy định. Phía EU cũng yêu cầu quan tâm kinh tế tuần hoàn nhằm tiết kiệm tài nguyên; trong đó, riêng bao bì bảo quản hàng cho EU phải tiến tới có ít nhất 30% từ vật liệu tái tạo… Các doanh nghiệp ta tự cam kết lộ trình nhưng chắc chắn khó có thể kéo dài.

Đảm bảo tính minh bạch

Đối với vấn đề truy xuất nguồn gốc có 2 ý nghĩa: thứ nhất là đảm bảo tính minh bạch, an toàn của sản phẩm cung ứng cho thị trường EU; thứ hai, là tuân thủ các quy định của FTA, nhằm tránh tình trạng doanh nghiệp nhập hàng hóa có xuất xứ khác về gắn nhãn Việt Nam. Trước đây, doanh nghiệp thực hiện ASC chỉ cần khai báo ao tôm này ở trại nào, ao số mấy… 2, 3 năm sau họ mới đến kiểm tra hồ sơ. Còn bây giờ, ao nuôi nào khai thực hiện ASC là họ cử bộ phận ASC tại Việt Nam đến kiểm tra ngay tại thực tế. Ngoài ra, họ còn kiểm tra các loại vật tư đầu vào đã được sử dụng xem đúng theo quy định ASC hay không.

Có thể nói, truy xuất nguồn gốc là vấn đề cực kỳ khó đối với trại nuôi và doanh nghiệp hiện nay. Vì truy xuất nguồn gốc gắn liền với kiểm tra thực hư quá trình sản xuất từ khâu nguyên liệu đến sản phẩm xuất khẩu có sự đồng bộ theo quy định chặt chẽ từ EU hay không. Đây là vấn đề mà thoạt nhìn tưởng chừng như đơn giản nhưng lại cực kỳ khó khăn đối với hoàn cảnh thực tế nghề nuôi ở Việt Nam. Đặc biệt là những doanh nghiệp, hộ nuôi nhỏ rất khó để có được sự tin tưởng tuyệt đối của EU như các doanh nghiệp, trang trại nuôi lớn. VASEP cũng đã có làm việc với phía EU về việc sử dụng vật tư đầu vào nuôi tôm, nhất là thuốc thú y thủy sản, nhằm tìm tiếng nói chung trong vấn đề dư lượng chất cấm trong nuôi trồng, chế biến.

Theo các doanh nghiệp, tới đây tôm nuôi xuất khẩu vào EU phải đạt chuẩn (như ASC) mới thuận lợi để thu hút người tiêu dùng. Trong khi đó, hiện tỷ lệ tôm nuôi Việt Nam đạt chuẩn ASC còn rất khiêm tốn. Đây là một hạn chế lớn để tôm Việt Nam thâm nhập các hệ thống phân phối cao cấp.

Ông Hồ Quốc Lực chia sẻ thêm: “Do tỷ lệ tôm nuôi đạt ASC thấp, cộng thêm giá thành cao, nên dù có lợi thế về chế biến sâu và EVFTA, nhưng thị phần tôm Việt Nam ở EU chỉ quanh quẩn ở vị trí thứ 2 hoặc thứ 3 nhiều năm nay. Trong khi đó, tôm nuôi Ecuador có từ 30-40% đạt chuẩn này, cộng thêm giá thành thấp, nên dù tham gia thị trường EU muộn hơn nhưng hiện tôm Ecuador có thị phần “khó ai dám mơ tới” ở EU. Đây là một nút thắt cổ chai mà mọi thành phần tham gia chuỗi giá trị con tôm Việt Nam nên có quan tâm và tìm cách tháo gỡ”.

Khó nhưng cơ hội lớn

Theo các doanh nghiệp, việc đáp ứng đầy đủ các tiêu chuẩn của chuỗi cung ứng thị trường châu Âu trong bối cảnh hiện tại là một thách thức không nhỏ đối với doanh nghiệp xuất khẩu. Tuy nhiên, doanh nghiệp cũng thừa nhận, nếu thực hiện đúng và đủ, cơ hội mở ra cho doanh nghiệp cũng sẽ rất lớn.

Ông Hồ Quốc Lực, cho biết: “Hiện nay, doanh nghiệp nào đáp ứng đầy đủ các chuẩn trong chuỗi cung ứng của EU thì gần như họ không cần phải đi tìm khách hàng. Khách hàng EU sẽ tự tìm đến doanh nghiệp để đặt hàng. Vì vậy, doanh nghiệp không nên “bóc ngắn cắn dài” nhằm tránh những sai sót trong việc khai báo nguồn gốc, bởi công nghệ thông tin bây giờ cho khả năng kiểm soát vô cùng tinh vi.

Chia sẻ thêm về giải pháp thực hiện các tiêu chuẩn trong chuỗi cung ứng thị trường châu Âu, các doanh nghiệp đều cho rằng, với thực trạng nuôi trồng thủy sản, nói chung và con tôm nói riêng còn nhỏ lẻ manh mún như hiện nay, rất khó để đạt được các tiêu chuẩn này. Vì vậy, vấn đề tổ chức lại sản xuất theo hướng hợp tác gắn với liên kết chuỗi giá trị cũng như chính sách tích tụ đất đai là hết sức quan trọng đối với ngành tôm trong thời gian tới. Có thể nói, việc hoàn thiện chuỗi cung ứng tôm là bước đi tất yếu, nhất là trong bối cảnh khó khăn, rủi ro ngày càng chồng chất, thì việc minh bạch và hoàn thiện chuỗi cung ứng sẽ là một sự thuyết phục hết sức hữu hiệu giúp ngành tôm không chỉ giữ vững mà còn gia tăng uy tín, thị phần tại thị trường EU.

Bài, ảnh: HOÀNG NHÃ