PHƯƠNG TỬ NGHI

“Vựa lúa” ĐBSCL không chỉ cung cấp gạo đi khắp các nẻo đường đất nước, xuất khẩu ra nước ngoài mà hơn 10 năm qua, từ những hạt gạo ấy có một họa sĩ hằng đêm tỉ mẩn từng tí, từng tí một cẩn nên những bức tranh khắc họa chân dung Chủ tịch Hồ Chí Minh - vị cha già kính yêu của dân tộc Việt Nam. Giới họa sĩ đồng bằng coi đây là nét chấm phá đặc sắc của anh trong sáng tạo, tìm tòi cái mới. Ngày cuối năm 2007, tôi tìm đến tiệm vẽ của anh ở huyện Cai Lậy, Tiền Giang.

1. Trưa. Ở tiệm vẽ bé xíu nằm đối diện nhà thiếu nhi thị trấn Cai Lậy (huyện Cai Lậy, Tiền Giang) vẫn bừa bộn giấy, bút, bột màu,... Vợ anh, chị Kim Phượng, cùng hai thợ học việc đang miệt mài bên các khung vải đã căng sẵn. Những nét cọ đều đặn đưa từng nét lên nền vải trắng tinh, lần lượt những nét chữ, bức hình hiện lên tươi tắn, sinh động... Chị Phượng vồn vã kéo ghế và nói: “Em ngồi chơi. Anh Lộc đi ra ngoài có việc, chút xíu ảnh về”.

Thấy tôi chăm chú nhìn vào những tấm bảng hiệu, băng đơ rôn quảng cáo đã hoàn thiện treo trên vách, chị Phượng cười: “Mấy món đó là cần câu cơm của cả gia đình đó”.

Cái tiệm vẽ nhỏ xíu với diện tích chưa đầy 20m2 này chất đủ thứ khung, giấy, bút vẽ và hàng chục băng đơ rôn, bảng hiệu quảng cáo màu sắc rực rỡ trông khá bắt mắt. Và ít ai ngờ rằng vợ chồng ông chủ tiệm vẽ bảng hiệu, quảng cáo mới thoạt nhìn bùi xùi, bụi bặm ấy lại là những họa sĩ đích thực. Với họ, vẽ quảng cáo, viết bảng hiệu là để sống, để nuôi dưỡng tâm hồn nghệ sĩ.

Họa sĩ Phan Anh Lộc giới thiệu những chất liệu lúa gạo đã sử dụng để cẩn tranh Bác Hồ.  Ảnh: P.T.NGHI

Thời bao cấp, họa sĩ Phan Anh Lộc được phân công ra phụ trách tiệm vẽ của Trung tâm Văn hóa huyện Cai Lậy để vẽ quảng cáo. Những tấm bảng hiệu bán thuốc tây, quán cơm, sửa điện tử, quán cà phê, tạp hóa... theo ý thích của khách hàng đều được đáp ứng. Còn buổi tối là thời gian anh dành cho sáng tác. “Cả ngày lo chuyện vẽ bảng hiệu, vẽ quảng cáo, thời gian đâu để họa sĩ đi thực tế sáng tác?” - tôi tò mò hỏi. “Bận cỡ nào, nhưng khi có đợt anh em tổ chức đi thực tế hay mở trại sáng tác là tôi dẹp hết mọi việc để đi liền. Vả lại hằng ngày mình tiếp xúc với mọi người đủ thành phần, sống giữa đời thường nên chủ đề cho sáng tác cứ ngồn ngộn” - anh Lộc nói. Đến năm 1993, Phan Anh Lộc xin nghỉ việc để hành nghề tự do.

2. Phan Anh Lộc là họa sĩ đầu tiên giành giải nhất Triển lãm Mỹ thuật tỉnh Tiền Giang lần I-1985. Lần đó, anh gởi dự thi tác phẩm sơn dầu: Bác công nhân. Cũng tác phẩm này, năm 1986, dự triển lãm mỹ thuật toàn quốc khu vực ĐBSCL, anh được trao giải III. “Hồi học ở Đại học Mỹ thuật TP Hồ Chí Minh, mình theo chuyên khoa sơn dầu. Về quê công tác sở trường này cũng không phát huy được nhiều. Vẽ sơn dầu thuộc dạng tốn kém nhiều, nên từ khi ra trường (1986) đến nay, anh sáng tác khá đa dạng, từ màu nước, sơn dầu, lụa đến gò nhôm, khắc mi-ca,... chất liệu nào anh cũng thử qua. Không nhiều thì ít, năm nào anh cũng gởi tác phẩm tham dự triển lãm Mỹ thuật ĐBSCL, triển lãm toàn quốc tổ chức tại khu vực ĐBSCL. “Họa sĩ mà hằng năm không có sáng tác mới, ra mắt công chúng những tác phẩm thì chọn nghiệp này mà làm gì” - anh nói.

Cái nghiệp “cầm cọ” của Phan Anh Lộc cũng lắm “chông gai”. Sau giải phóng (30-4-1975), anh tham gia văn công của huyện Cai Lậy. Gia đình có truyền thống chơi nhạc tài tử, ba anh - chú Tư Vinh (đã mất năm 1993) - là một thầy đờn có tiếng ở miệt Cai Lậy những năm 1945 - 1950, nên các ngón nghề đàn, hát anh khá rành rẽ. Tham gia văn công, theo phong trào một thời gian đến năm 1976, Phan Anh Lộc về công tác tại Phòng Văn hóa thông tin huyện Cai Lậy. Đến năm 1977, có đợt tuyển sinh trung cấp Mỹ thuật của Trường Cao Đẳng Mỹ thuật TP Hồ Chí Minh, Phan Anh Lộc đã theo học và 3 năm sau (năm 1980) anh tốt nghiệp hệ trung cấp. Khi anh chuẩn bị về quê để nhận công tác tại Trung tâm Văn hóa tổng hợp (Phòng Văn hóa thông tin huyện Cai Lậy), thì ở Trường Cao đẳng Mỹ thuật TP Hồ Chí Minh có đợt tuyển lại một số sinh viên trung cấp có học lực khá, giỏi để cho dự thi hệ đại học. Phan Anh Lộc là một trong số ít các sinh viên được tham dự kỳ này và sau đó anh tiếp tục theo học 6 năm của hệ đại học cho đến khi hoàn tất chương trình, tốt nghiệp vào năm 1986. Nhắc lại chuyện học hành, anh cười: “Hồi đó mình còn hơn trúng số độc đắc. Ra trường, liên hoan chia tay bạn bè chuẩn bị về quê nhận công tác thì có đợt thi lên đại học. Cũng là lúc mình tổ chức đám cưới luôn. Vậy là niềm vui như nhân đôi”.

Nhắc lại chuyện cũ giờ quay đi, ngoảnh lại đã 28 năm rồi. Vợ chồng anh đã có hai mặt con. Phan Thảo Ly, cô con gái đầu lòng, năm nay đã 27 tuổi, đang công tác tại TP Hồ Chí Minh, còn cậu út Phan Hoài Phi đang học lớp 11.

3. Điều khiến mọi người trân trọng là những hạt gạo Đồng bằng sông Cửu Long đã được người họa sĩ tài hoa này lấy làm chất liệu sáng tác, hướng đến chủ đề đầu tiên: chân dung Chủ tịch Hồ Chí Minh với tất cả tấm lòng, như lời tri ân gởi đến vị Cha già dân tộc.

Bước chuyển để Phan Anh Lộc thể nghiệm việc sử dụng chất liệu là hạt lúa gạo để thể hiện các bức tranh chân dung Bác Hồ là sau trận “giặc rầy nâu” phá lúa năm 1997. “Đợt đó về nhà phụ gia đình xịt thuốc trừ rầy nâu, thấy cảnh lúa lép xẹp mà rơi nước mắt” - anh tâm sự. Nhìn những hột lúa rầy ăn hết chỉ còn vỏ lép xẹp với đủ màu sắc: xám, đỏ, đen... họa sĩ Phan Anh Lộc nghĩ ngay đến những màu sắc trong hội họa. Gạo huyết rồng, nếp, chợ Đào, gạo thơm,... mỗi thứ có một màu sắc đặc trưng, rất phù hợp để tạo nên những hình ảnh sống động. Anh ra chợ, nhờ người quen mua một số loại gạo rồi về nhà tự phân loại theo màu sắc. Có khi 1-2 ký gạo, ngồi tỉ mẩn lựa chọn lại chỉ sử dụng được chưa tới 200 - 300 hạt. Lựa chọn nguyên liệu đã nhiêu khê, công phu, còn chuyện xử lý để hạt gạo không bị mốc, mối mọt lại càng khó. Anh vẽ phác thảo sơ lược bức tranh, sau đó mới cẩn từng hạt gạo vào theo ý đồ, màu sắc. Bức tranh đầu tiên anh cẩn bằng hạt gạo là chân dung Mẹ Việt Nam anh hùng. Bức tranh này anh phải mất ròng rã 3 tháng mới hoàn tất. Khi anh trình làng bức tranh, bạn bè, đồng nghiệp khá bất ngờ trước một tác phẩm độc đáo, có một không hai. Nhiều người xin mua lại nhưng anh nhất quyết không bán mà để treo làm kỷ niệm.

11 năm đã qua, kể từ ngày đầu tiên ngồi lựa từng hạt gạo làm chất liệu cho bức tranh lúa gạo đầu tay, giờ họa sĩ Phan Anh Lộc đã có khoảng 30 tác phẩm. Tranh cẩn bằng hạt gạo của Phan Anh Lộc thể hiện phong cảnh miệt đồng đất Nam bộ, chân dung Mẹ Việt Nam anh hùng... Nhưng chủ đề mà anh gởi hết niềm đam mê, trí lực, công sức chính là thể hiện hình ảnh Bác Hồ. Anh tâm sự: “Hình ảnh Bác trong tôi rất thiêng liêng nhưng gần gũi, bình dị. Trong kháng chiến chống Mỹ, người Nam bộ nào cũng ước ao một lần được gặp Bác. Giờ đã hòa bình, dù Bác đã đi xa, nhưng hình ảnh người Cha già của dân tộc vẫn luôn hiện hữu trong trái tim nhân dân cả nước, trong trái tim những người con Nam bộ thành đồng. Cẩn những bức tranh thể hiện hình ảnh Bác cũng là cách tôi thể hiện tấm lòng tôn kính, yêu mến dành cho Người”.

Bức tranh Bác Hồ đầu tiên (khổ 1m x 1,5m) anh bắt tay vào thực hiện là tháng 4-1998. Đến tháng 10-1998, mất sáu tháng, anh mới hoàn thành tác phẩm đầu tiên về Bác Hồ bằng lúa gạo. Bức tranh này sau đó UBND huyện Cai Lậy cho người lên mượn và treo luôn ở Triển lãm Tuổi trẻ Xuân 1999 của huyện để nhân dân chiêm ngưỡng hình ảnh Bác thể hiện bằng chính chất liệu lúa gạo của miệt đồng đất Nam bộ. Sau triển lãm, bức tranh này được treo trang trọng ở hội trường UBND huyện cho tới nay. Sau khi hoàn thành bức tranh đầu tiên về Bác, Phan Anh Lộc bắt tay vào bức tranh thứ 2 thể hiện chân dung Bác. Tác phẩm này khổ 1m x 1,5m và được anh gửi cho Ban Tổ chức Triển lãm Mỹ thuật ĐBSCL tổ chức tại Vĩnh Long năm 1999 và được treo trang trọng tại khu vực chính của triển lãm để mọi người thưởng lãm... Đến nay, họa sĩ Phan Anh Lộc đã có hơn trên 10 bức tranh chân dung Bác Hồ (đều là khổ 1m x 1,5m). Dù ai hỏi mua anh đều không bán mà tâm niệm của anh là hoàn thành số lượng khoảng 40 bức tranh cẩn lúa gạo thể hiện hình ảnh Bác rồi sẽ tổ chức một cuộc triển lãm và mở một gian trưng bày những tác phẩm này. “Hoàn thành được điều này, với tôi, đấy sẽ là dấu ấn nghề nghiệp sâu đậm nhất trong suốt cuộc đời cầm cọ” - Phan Anh Lộc bày tỏ.

* * *

Không thể kể hết những tình cảm của người dân Việt Nam dành cho Bác. Mỗi người đều có một cách thể hiện khác nhau với chung một tấm lòng kính yêu vô bờ bến. Họa sĩ Phan Anh Lộc cẩn tranh Bác bằng những hạt gạo của quê hương Nam bộ cũng là một cách thể hiện tình cảm ấy.