Một buổi đua ghe Ngo trong lễ hội.

Ok-om-bok còn gọi là lễ cúng trăng là lễ hội dân gian rất lâu đời của đồng bào dân tộc Khmer. Lễ hội này diễn ra hàng năm vào ngày rằm tháng 10 âm lịch. Theo quan niệm của bà con Khmer đây là ngày cuối cùng một chu kỳ của mặt trăng xoay quanh trái đất, và cũng là thời điểm hết thời vụ của năm. Cúng trăng là để tạ ơn thần mặt trăng trong một năm đã bảo vệ mùa màng, đem lại mưa thuận gió hòa, giúp mùa màng bội thu cho mọi nhà. Và đồng thời giúp cho nông dân trúng mùa trong năm tới.

Lễ cúng Ok-om-bok thường diễn ra vào đêm rằm tháng 10 âm lịch, tại sân chùa, sân nhà, hoặc một khu đất trống nào đó để người ta dễ dàng quan sát mặt trăng. Trước khi trăng lên, người ta đào lỗ cắm hai thanh tre cách nhau khoảng ba mét và gác ngang một thanh tre khác như hình dáng cái cổng thật đẹp và đặt dưới cổng đó một cái bàn. Trên chiếc bàn đó có bày biện các thức cúng như: cốm dẹp, khoai lang, khoai môn, dừa tươi, chuối, bánh kẹo... Trong mâm cúng luôn có một ấm trà, sau mỗi lần rót trà vào ly, người ta lại một lần khấn vái để nhớ ơn đức Phật.

Khi trăng lên đỉnh đầu, bà con Khmer cử một người lớn tuổi, đức độ, có uy tín đại diện ra cúng tạ mặt trăng. Người cúng thắp nhang, rót trà và khấn nguyện. Nội dung khấn cám ơn thần mặt trăng trong năm qua đã làm cho thời tiết thuận lợi, nhà nhà được ấm no, và cầu mong sang năm mới, thần tiếp tục phù hộ cho phum, sóc, xóm làng được no ấm, yên vui. Trong quá trình cúng, trẻ em trong xóm tụ lại rất đông để đợi ăn bánh. Khi cúng xong, người ta bảo trẻ em sắp hàng lại thành một hàng dọc, ai đến trước đứng trước, ai đến sau đứng sau. Sau đó, người ta lấy thức cúng mỗi thứ một ít đút vào miệng trẻ em. Khi đút vào, trẻ em không được nuốt, đợi khi người ta đút xong các thứ vào miệng, thì miệng cũng đã cứng lại. Lúc này, người chủ lễ mới đấm vào lưng em đó nhè nhẹ ba cái, và hỏi lớn lên ước mơ sẽ làm gì. Vì thức ăn ở đầy trong miệng, em đó sẽ phát âm không rõ ràng khi nói về mơ ước của mình và tạo nên từng trận cười của những người xung quanh. Cứ thế lần lượt hết em này đến em khác... Theo quan niệm từ xưa, việc làm này là để đoán định tương lai của đứa bé, và cũng tượng trưng cho việc mọi người đã nhận được lộc của thần mặt trăng.

Hai sự kiện thu hút mọi người nhiều nhất trong ngày lễ cúng trăng là thả đèn gió và đua ghe Ngo.

Thả đèn gió.

Đèn gió được làm từ tre, giấy quyến và dây kẽm. Có 2 loại đèn: vuông và tròn. Khối đèn tròn thông dụng hơn. Bằng những nan tre chuốt nhẵn, người ta làm thành những vòng tròn có đường kính chừng 1 mét. Liên kết những nan tròn ấy lại thành khối trụ có chiều cao chừng 2 mét, tất cả đều được dán kín bằng giấy quyến, đáy đèn để trống và gắn vào đó là 1 “ổ nhện” làm bằng kẽm lớn phủ lớp gòn ta tẩm ướt dầu phộng. Gòn được đốt cháy, nhiều người nâng đèn lên cao. Sức nóng làm giấy căng phồng. Người nâng đèn nương tay theo và cùng buông tay khi lực đẩy không khí nóng trong đèn đủ sức để nâng đèn bay lên, mà không chao nghiêng dễ gây cháy. Khi đèn bay lên cao, tiếng reo hò vỗ tay của người xem rộ lên, tiếng nhạc trổi lên làm vỡ òa cả màn đêm buông xuống. Hàng chục chiếc đèn được thả lên bầu trời, đung đưa theo gió, sáng lấp lóa trên bầu trời thật đẹp. Người ta tin rằng những chiếc đèn đã mang đi những tai ương, rủi ro bất trắc để phum sóc yên bình. Năm nào cũng vậy, lễ thả đèn gió thu hút cả ngàn người xem. Hiện nay xem thả đèn, ngoài người địa phương còn có khách của các tỉnh khác và du khách nước ngoài đến xem.

Đua ghe Ngo chính là môn thể thao dân gian truyền thống của bà con Khmer trong những ngày diễn ra lễ hội Ok-om-bok. Ghe Ngo là một dạng thuyền độc mộc, dài 25 đến 30 mét, rộng 1 đến 1,4 mét, đóng nhiều thanh gỗ gác ngang vừa cho hai tay bơi ngồi theo từng cặp. Mỗi ghe đua thường có 46 - 60 người chèo, một người điều khiển nhịp chèo ngồi ở trước mũi-thường là chức sắc, hay người lớn tuổi được nể trọng, có kinh nghiệm đua ghe lâu năm, có người đứng giữa thổi còi theo nhịp người điều khiển, người cầm lái ở đuôi ghe. Mái chèo được làm bằng gỗ nhẹ, dẻo không thấm nước, bản rộng, mỏng và tròn dần về cán. Mỗi chiếc ghe Ngo tô vẽ những biểu tượng như kha la (con cọp) rồng, sư tử, cá Poon-co... Hàng năm, ghe Ngo được tu bổ và hạ thủy để tập dượt trước cuộc đua, khi hạ thủy phải làm lễ cúng vị thần phù hộ cho ghe.

Đua ghe Ngo là môn thể thao rất hấp dẫn và rất hào hứng. Trưa ngày rằm, khi nước bắt đầu dâng lên, người ta đứng chật kín hai bên bờ sông, tràn xuống mép nước, ghe xuồng thì đậu suốt hơn một cây số. Tiếng trống, tiếng dàn nhạc ngũ âm, tiếng còi nổi lên rộn rã. Sau hồi còi hiệu lệnh xuất phát, từng cặp ghe đua với trăm đôi tay chèo lực lưỡng cuồn cuộn cơ bắp căng vồng cúi rạp người vung chèo đều tăm tắp theo nhịp còi và tiếng phèng la thúc giục hướng chiếc ghe Ngo vút nhanh về đích. Tiếng trống, tiếng loa hòa trong tiếng reo hò, vỗ tay cổ vũ, thúc giục náo động cả mặt sông.

Tương truyền chiếc ghe Ngo xưa là phương tiện được trang bị cho dân quân đánh giặc trên vùng sông nước. Hầu hết chùa Khmer đều có một chiếc ghe Ngo được bảo giữ cẩn trọng. Hằng năm vào dịp rằm tháng 10 ghe Ngo lại được trang trí sửa chữa để chuẩn bị dự đua. Để ngày hội đua nghe Ngo truyền thống độc đáo, hấp dẫn đông vui, các chùa đã chuẩn bị cách đó cả tháng để tuyển chọn tay bơi là những chàng trai Khmer vạm vỡ ở các phum sóc để tập dượt sức dẻo dai, đều nhịp mái chèo. Ghe Ngo là một sản phẩm văn hóa hết sức độc đáo của đồng bào Khmer Nam bộ. Nó cũng là biểu tượng của sự no ấm, sung túc - là hình ảnh đại diện cho mỗi phum sóc, xã, huyện, nên cuộc đua ghe thường diễn ra rất quyết liệt không phải vì giá trị tiền thưởng mà vì danh dự và vinh quang của phum sóc.

Lễ hội Ok-om-bok là một lễ hội mang ý nghĩa vô cùng sâu sắc trong đời sống tinh thần của đồng bào Khmer Nam bộ, thể hiện những khát vọng, tâm hồn và tình cảm của con người đối với con người và con người đối với các đấng bề trên. Việc tổ chức lễ hội Ok-om-bok hằng năm không chỉ là việc bảo tồn và phát huy nét đẹp văn hóa truyền thống, giàu tính nhân văn của đồng bào Khmer Nam bộ mà còn là một sản phẩm du lịch hấp dẫn thu hút du khách.

Bài, ảnh: TRẦN KIỀU QUANG