Bài 3: “Cầm chắc máy chụp máy quay, lưu ảnh Quân - Dân anh dũng đất này”

Có những tượng đài tạc dáng hình của những nhà quay phim, chụp ảnh giữa chiến tranh khốc liệt được dựng lên ngay trên dải đất đồng bằng. Ðó là tượng đài lịch sử, tượng đài văn hóa, tỏa sáng hình tượng nhà báo cách mạng xông pha nơi chiến trường. Nói như nhà nhiếp ảnh Chu Chí Thành, nguyên Chủ tịch Hội Nhiếp ảnh Việt Nam: “Các anh và tác phẩm của các anh mãi mãi là ngọn hải đăng ngời sáng ở cực Nam Tổ quốc, là di sản văn hóa bất hủ của dân tộc”.

Nhà quay phim Hồ Tây, chứng nhân cuối cùng của Điện ảnh Bưng biền, chia sẻ với phóng viên về lịch sử Điện ảnh Bưng biền. Ảnh: CTV
 

Từ Điện ảnh Bưng biền tới Tổ Xi-nê

Sau khi Cách mạng Tháng Tám thành công, phần nhiều đơn vị bộ đội của các Quân khu đều có Tổ Nhiếp ảnh, hoạt động dưới sự chỉ đạo trực tiếp của Ban Tuyên truyền Quân khu. Ở Khu 8, nhân kỷ niệm 2 năm Quốc khánh nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa (2-9-1947), Tổ Nhiếp ảnh Khu 8 do nhà nhiếp ảnh Mai Lộc làm tổ trưởng đã tổ chức cuộc triển lãm ghi lại những thành tích chiến đấu của tổ tại chợ Thiên Hộ Dương, kinh Nguyễn Văn Tiếp ở bưng biền Ðồng Tháp Mười. Tư lệnh Khu 8 Trần Văn Trà và Chính ủy Nguyễn Văn Vịnh đã đến xem triển lãm, đánh giá rất cao nỗ lực của Tổ Nhiếp ảnh, động viên cần phải phát huy hơn nữa. Chính ủy Khu 8 Nguyễn Văn Vịnh viết cảm tưởng: “Tôi mong rằng nếu những hình ảnh này được hoạt động trên màn ảnh thì giá trị của chúng lớn hơn nhiều”.

Ðó như là lời động viên và khởi đầu cho sự ra đời của Tổ Nhiếp - Ðiện ảnh Khu 8 chỉ hơn 1 tháng sau đó, do nhà quay phim Mai Lộc làm tổ trưởng. Nhà quay phim Hồ Tây, thành viên của Tổ Nhiếp - Ðiện ảnh bưng biền, kể rằng: “Khi thành tập Tổ Nhiếp - Ðiện ảnh, ta không có gì hết. Khu ủy Khu 8 mới gom tiền, cử người về Sài Gòn để liên lạc rồi gửi tiền qua Paris mua hai cái máy quay phim. Ðem về quay thử và cùng lúc đó là xảy ra trận đánh Mộc Hóa”.

“Trận Mộc Hóa” cũng là bộ phim chiến sự đầu tiên của Nhiếp - Ðiện ảnh Khu 8. Theo chân Tiểu đoàn 307 “đánh đâu được đấy, oai hùng biết mấy”, các nhà quay phim ghi vào ống kính những chiến công lừng lẫy của trận Mộc Hóa. Trong đó, nhà quay phim Mai Lộc đã hoàn thành xuất sắc trọng trách của người tiên phong. Ðêm 24-12-1948, phim “Trận Mộc Hóa” chính thức công chiếu tại Câu lạc bộ Quân nhân Khu 8 bên bờ kinh Dương Văn Dương (Mộc Hóa - Long An). Dù không thông báo chính thức nhưng chuẩn bị chiếu phim, bà con đã đến đông như trẩy hội, có người nhà xa hàng chục cây số. Ghe xuồng đậu chật cứng dưới kinh, tạo thành lối đi trên mặt nước.

Buổi chiếu phim có sự chứng kiến của đồng chí Lê Duẩn, Phạm Văn Bạch - Chủ tịch Ủy ban Kháng chiến Hành chính Nam Bộ và các đồng chí hết lời khen ngợi. Buổi chiếu phim lịch sử đó đánh dấu sự ra đời chính thức của hoạt động điện ảnh cách mạng.

Ngày khánh thành Bia Nhiếp - Điện ảnh Khu Tây Nam Bộ ở xã Hàm Rồng. Ảnh: VĂN NGỌC NHUẦN
 

Ở Khu 9, từ năm 1947, nhà nhiếp ảnh Nguyễn Thế Ðoàn đã tổ chức lớp đào tạo nhiếp ảnh cho gần 20 học viên ở các đơn vị thuộc Quân khu. Trong buổi chiếu phim “Trận Mộc Hóa” năm 1948, có đồng chí Phan Trọng Tuệ, Chính ủy Bộ Tư lệnh Khu 9, cũng là một nhà nhiếp ảnh (sau là Phó Thủ tướng Chính phủ). Ðồng chí Phan Trọng Tuệ đã tìm gặp nhà quay phim Khương Mễ để tìm hiểu cách hoạt động, làm nghề của Tổ Nhiếp - Ðiện ảnh. Trở về, đồng chí tìm gặp nhà nhiếp ảnh Nguyễn Thế Ðoàn bàn bạc và đầu năm 1949, trong một căn nhà lá ở Ngan Trâu (nay thuộc huyện Hồng Dân, tỉnh Bạc Liêu), những trái tim nhiệt huyết với điện ảnh cách mạng đã cùng bàn về việc ra đời Ðiện ảnh Khu 9. Lúc đó, đồng chí Phan Trọng Tuệ dành riêng quỹ của chiến khu khoảng 100.000 đồng Ðông Dương, để gợi ý làm “xi-nê”, tặng nhà nhiếp ảnh Nguyễn Thế Ðoàn những tài liệu về làm phim. Ngày 2-4-1949, Tổ Xi-nê Khu 9 ra đời, đóng tại nhà dân ở Ngan Trâu.

Trưởng thành từ gian khó

Lúc mới thành lập, Tổ Nhiếp - Ðiện ảnh Khu 8 mới mua được một máy quay Paillard Bolex quay phim 16 ly và mấy cuộn phim trực hình. Trong gian khó, thiếu thốn, nhiều sáng kiến ra đời. Ðiều kiện tiên quyết để tráng phim là phải trong phòng điều hòa, nhiệt độ thấp - điều không thể có giữa bưng biền Ðồng Tháp Mười. Ban đầu, tổ thử ngâm chai thuốc xuống lòng rạch đêm khuya nhưng rồi thất bại, vì nhiệt độ vẫn quá cao. Một sáng kiến hay đã ra đời, tổ chế tạo thùng gỗ lớn hơn guồng tráng phim, chèn nước đá xung quanh để tạo nhiệt độ thấp. Mẻ phim ra lò đầu tiên làm nức lòng các thành viên trong tổ. Về chuyện này, nhà quay phim Hồ Tây nhớ lại: “Làm điện ảnh mà không điện, toàn nước phèn chua. Lúc này, ta cho một cái ghe mui kín rồi chèo ra Cai Lậy mua nước đá, lấy nước ngọt để tráng phim. Trong điều kiện chiến tranh mà mình làm được phim là ai cũng nể, rồi mình thích thú lắm, muốn làm thật nhiều phim”.

Trong lúc tác nghiệp, người quay phim vừa cầm máy, cầm phim, vừa đeo súng, cầm xẻng… vượt lên đồng đội để quay cảnh tiến công. Hình ảnh ấy của những nhà báo, nhà làm điện ảnh thật dũng mãnh, đẹp đẽ. Ðạo diễn Hồ Tây nhớ lại: “Cái khó khăn nhất của anh em quay phim là phải bảo vệ phim như tính mạng của mình. Phải làm một cái thùng sắt rồi quấn cao su lỡ khi mình té xuống nước. Ði theo máy quay phim là cái xẻng để đào công sự”.

Bia Nhiếp - Điện ảnh Khu Tây Nam Bộ ở xã Hàm Rồng. Ảnh: CTV
 

Tổ còn nghĩ ra cách cải tạo máy quay phim cũ thành máy in chạy bằng dây cót, nhờ đó phim được in nhiều bản, gửi đi nhiều nơi. Nguồn sáng in phim là ánh sáng trời nếu ban ngày, đèn măng-xông nếu vào ban đêm. Ðây cũng là đóng góp độc đáo, tiêu biểu của Ðiện ảnh Khu 8. Nhờ sáng kiến này mà Khu 8 in được nhiều bản, gửi phim xuống Khu 9, lên Khu 7, Nam Trung Bộ và cả Chiến khu Việt Bắc.

Ở Khu 9, cuối năm 1949, cái tên Normandie lần đầu xuất hiện tại Ngan Trâu. Ðó là cách Tổ Xi-nê gọi chiếc ghe chở người và thiết bị làm phim, theo tên một chiếc tàu sang trọng nổi tiếng thế giới của Pháp lúc bấy giờ. Sau đó, nhà nhiếp ảnh Nguyễn Thế Ðoàn còn trang bị, cải tiến ghe thành phòng tối để tráng rửa phim, rất tiện lợi, cơ động. Một sáng kiến hay khác của Tổ Xi-nê Khu 9 là nhà nhiếp ảnh Nguyễn Thế Ðoàn làm guồng tráng phim bằng gỗ, đường kính 0,5m, quấn được 30m phim 16 ly, có những que ngang để định vị phim. Sáng kiến này giúp cải thiện tình trạng dính phim trong khi tráng và kiểm soát được số lượng hóa chất.

Một sáng kiến đặc biệt, dù chỉ sử dụng một lần nhưng đến nay vẫn được nhắc đến như kỳ tích của Ðiện ảnh Khu 9. Ðó là hình ảnh của trận Bố Thảo, mở đầu Chiến dịch Sóc Trăng đầu năm 1950 được nhà nhiếp ảnh Nguyễn Thế Ðoàn dùng lu mái làm buồng tối, liễn sành đựng nước, hóa chất để làm guồng tráng. Ðơn sơ vậy thôi, mà những hình ảnh trận Bố Thảo đã được chiếu chỉ sau một ngày đêm diễn ra trận đánh, quân dân rất náo nức.

Từ năm 1947 đến năm 1954, Tổ Nhiếp - Ðiện ảnh Khu 8 đã sản xuất 1 phim truyện, 1 phim tài liệu khoa học và 8 phim phóng sự tài liệu. Còn Tổ Xi-nê Khu 9, chỉ trong thời gian ngắn, chưa đầy 1 năm, từ tháng 4-1949 đến tháng 3-1950, đã thực hiện được 9 đoạn phim ghi lại các trận đánh cũng như các hoạt động của Quân Dân Khu 9.

Tạc tượng đài trên đất đồng bằng

Tượng đài kỷ niệm điện ảnh Khu 8 Nam bộ được xây dựng với sự tích cực vận động của 2 nhà quay phim tiền bối, thuộc Tổ Nhiếp - Ðiện ảnh Khu 8 năm xưa là Nguyễn Ðảnh và Hồ Tây, với sự ủng hộ, góp sức của các cấp chính quyền, các nhà hảo tâm. Tấm lòng hôm nay đã tạc nên dáng hình của những nhà quay phim cách nay gần 80 năm. Họ là nhà báo, nhà quay phim đi vào cuộc chiến, đi giữa cuộc chiến, bước trước bước tiến công, để lại cho đời một pho sử vô giá qua những thước phim. Tượng đài đặt tại trung tâm huyện Mộc Hóa, tỉnh Long An, nổi bật với hình tượng chiến sĩ quay phim Khu 8 cao 4,2m, hai tay cầm máy quay phim, gương mặt chăm chú tác nghiệp. Phía sau tượng đài là bức phù điêu ngang 8m, cao 2m, gồm 4 phân khúc, tạc lại quá trình sản xuất, chiếu phim thời kháng chiến chống Pháp. Tượng đài được khánh thành vào năm 2011, nhân kỷ niệm 64 năm Ngày thành lập Tổ Nhiếp - Ðiện ảnh Khu 8.

9 năm sau, một tượng đài khác được dựng lên giữa đất Năm Căn lộng gió, bạt ngàn đồng xanh. Ðó là Bia Nhiếp - Ðiện ảnh Khu Tây Nam Bộ, khánh thành vào dịp kỷ niệm 95 năm Ngày Báo chí cách mạng Việt Nam (21/6/1925-21/6/2020), đặt tại trụ sở UBND xã Hàm Rồng, huyện Năm Căn, tỉnh Cà Mau, mảnh đất cách mạng, cứ địa của nhiều cơ quan trọng yếu của cách mạng trong hai cuộc kháng chiến chống ngoại xâm, và cũng là cái nôi của nhiếp ảnh, điện ảnh khu Tây Nam Bộ. Theo nhà báo Phạm Phi Thường, nguyên Giám đốc VTV Cần Thơ, năm 1963, Nhiếp - Ðiện ảnh Khu Tây Nam Bộ đã ra đời dưới tán rừng đước mênh mông, tại rạch Xẻo Cùi, xã Tam Giang, huyện Năm Căn.

Công trình gồm tượng đài, bia ghi danh và văn bia, trong đó, nổi bật là tượng đài khắc họa hình tượng 3 chiến sĩ, nghệ sĩ quay phim, chụp ảnh, chiếu bóng trên chiếc xuồng bồng bềnh sóng nước Cà Mau. Lý giải vì sao gọi là Bia, là phóng viên quay phim đầu tiên của Nhiếp - Ðiện ảnh Khu Tây Nam Bộ, ông Nguyễn Văn Quân (Bảy Quân), nguyên Ủy viên Trung ương Ðảng, nguyên Bí thư Tỉnh ủy Vĩnh Long, nói rằng: “Chúng tôi gọi là Bia, trước hết là để có chữ khắc mãi mãi lưu danh những đồng nghiệp của mình đã ngã xuống”. Quả vậy, lần tìm những cái tên khắc vào bia đá, những chiến sĩ, nhà báo liệt sĩ của cơ quan Nhiếp - Ðiện ảnh Khu Tây Nam Bộ như Tư Phách, Tư Thành, Hai Hữu, Hai Nhiếp, Út Quân, Út Hương… bỗng rạng rỡ tên vàng.

Nhà báo Phạm Phi Thường xúc động: “Bia Nhiếp - Ðiện ảnh Tây Nam Bộ tôn vinh 19 đồng nghiệp đã hy sinh - sẽ nhắc nhở chúng ta luôn hoài niệm về họ. Chúng tôi cũng xin thắp nén tâm nhang tưởng nhớ anh Bảy Quân (anh mất ngày 7-11-2024) và dựng trong lòng một tượng đài về anh”. Nhà báo Phạm Phi Thường cho biết thêm, Bia Nhiếp - Ðiện ảnh Tây Nam Bộ là do ông Bảy Quân khởi xướng thực hiện, trong chuyến về nguồn thăm tượng đài Ðiện ảnh Bưng biền Khu 8. Với uy tín của mình, ông Bảy Quân đã vận động xã hội hóa kinh phí làm Bia.

Dưới chân tượng đài, Văn bia Nhiếp - Ðiện ảnh giải phóng miền Tây Nam Bộ do nhà báo, đạo diễn, NSƯT Nguyễn Trung Hiếu soạn là bản hùng ca về những nhà báo, nhà nhiếp ảnh, nhà quay phim tác nghiệp giữa hai làn đạn. Trong cảm xúc tự hào truyền thống Nhiếp - Ðiện ảnh Tây Nam Bộ, NSƯT Nguyễn Trung Hiếu viết: “Người nghệ sĩ đâu khác gì Anh chiến sĩ, máy chụp máy quay rõ là vũ khí, thế giương cò, thế ngắm bắn, cả thế biệt ly!/ Hiên ngang giữa “bom trộm”, “pháo bầy”, người ngã xuống réo người tiếp bước, cầm chắc máy chụp máy quay, lưu ảnh Quân - Dân anh dũng đất này”.

* * *

Gần đến sự kiện 100 năm Ngày Báo chí cách mạng Việt Nam, truyền thống báo chí, nhiếp ảnh, điện ảnh trong kháng chiến ở Tây Nam Bộ được nhắc đến nhiều, với sự nể phục, ngưỡng mộ và tri ân. Ðồng nghiệp của chúng tôi, những nhà báo quê hương Cà Mau hôm nay cũng tìm về Hàm Rồng, cúi đầu biết ơn trước Bia Nhiếp - Ðiện ảnh Khu Tây Nam Bộ. Những nhà báo lão thành cũng tìm về đây, kể cho nhau nghe về thời gian lao mà anh dũng của nghề, của người và của đời. Như văn bia NSƯT Nguyễn Trung Hiếu đúc kết: “Nhiếp - Ðiện ảnh giải phóng miền Tây, gởi lại đời sau những bóng hình in chân lý, kho tàng tài sản quốc gia, khắc tạc bền lâu lịch sử nước non nhà”.

--------------

(Bài viết có tham khảo tư liệu từ quyển “Lịch sử Điện ảnh cách mạng Nam Bộ (1945-1975)”, Hội Điện ảnh TP Hồ Chí Minh, 2005).

ÐĂNG HUỲNH