Bà Tư Cúc - một người "rặt" nông dân, sinh ra và lớn lên tại cù lao Long Trị (hiện nay là ấp Long Trị, xã Long Đức, TP Trà Vinh, tỉnh Trà Vinh). Bà Tư Cúc cùng chồng tham gia kháng chiến chống giặc ngoại xâm. Hòa bình lập lại, vợ chồng bà bám trụ tại Long Trị, trên mảnh đất của gia đình. Khi đầu cù lao bị nước cuốn, nhà cửa, đất đai ngày càng bị "bà Thủy nuốt", ông bà dời về đuôi cù lao làm ăn. Cù lao Long Trị dài hơn 7km, diện tích tự nhiên gần 200ha đã được TP Trà Vinh quy hoạch thành khu du lịch sinh thái.

Bà Tư Cúc, Chủ cơ sở Thủy Tiên, người sản xuất thành công bột bần và các sản phẩm từ trái bần, giản dị trong bộ  bà ba và những công việc thường ngày.

Trong khi chờ con "cù" nầy "trở mình", mấy hộ dân sống trên cù lao Long Trị bèn "du lịch hóa" trước một bước. Là một cù lao nằm giữa bao la sông nước Cổ Chiên, nên cù lao Long Trị "mùa nào thức nấy". Mùa cá bông lau, nhiều vô số kể, con lớn nhất chừng 5kg, là món ngon tuyệt hảo cho những người sành ăn. Còn mùa tôm càng thì chỉ cần quăng một chài, kéo lên, gỡ bắt tôm "mệt xỉu". Lại còn cá ngát, cá kèo cùng các loại thủy sản nước ngọt, nước lợ khác, nên Long Trị kéo khách từ TP Trà Vinh chịu khó qua phà sang vừa thưởng thức đặc thủy sản vừa hít thở không khí trong lành.

Bà Tư Cúc kể, lúc về đây vợ chồng bà cũng bán quán phục vụ du khách như mấy quán khác. Một bữa có đoàn nhà văn nhà thơ qua đây thưởng thức thủy sản nước ngọt. Họ "lơ mơ" dòm hàng bần lủng lẳng trái ven bờ nhà bà liền "sáng tác" món ăn đậm chất miền Tây: canh chua cá bông lau nấu trái bần. Chồng bà dùng cây thọc trái bần, bà thực hiện món ăn. Từ đó trái bần thành gia vị chính cho món canh chua của đất này. Nhưng mùa bần chỉ bắt đầu từ tháng 6 đến tháng 2 (âm lịch) năm sau. Mùa nghịch, không có trái bần cho món đặc sản này, khách "kêu" quá.

Không "bó tay chịu chết", bà Tư Cúc bèn nghĩ cách "giữ" trái bần lâu dài để lúc nào cũng có trái bần cho món canh chua, món lẩu chua đặc sệt miền Tây này phục vụ những vị khách sành ăn, khó tánh. Vậy là bà mày mò tìm cách chế bột bần. Bần hái xuống, rửa sạch, để trong thùng, sáng nó lên men, sôi bọt, hư. Nghĩ cách khác. Lại hư. Tìm tòi mãi, cuối cùng người đàn bà "tốt nghiệp" lớp đệ lục (lớp 7 bây giờ) mới "khắc chế" được trái bần bằng cách ướp lạnh để trái bần không sinh khí, bị hư. Nhưng để có sản phẩm hoàn chỉnh như hiện tại, trái bần chín được xử lý qua các công đoạn: gọt bỏ vỏ, rửa sạch, để ráo, đánh tay cho văng hột, lược lấy bột bần, bỏ xác. Bột bần cho vô chảo nấu, quậy tay, mỏi mệt. Về sau, khi "công nghệ" đã thuần thục, thành công, có chút tiền, bà mới "công nghệ hóa" các công đoạn này bằng máy.

Thành công với bột bần, bà Tư Cúc "lấn" thêm bước nữa: sản xuất mứt bần. Cũng được làm bằng nguyên liệu chính là bột bần tinh chế cộng với đường phèn, mạch nha, sên cô đặc. Mới đây, bà bắt tay sản xuất rượu bần theo cách làm rượu trái cây dân gian thường làm (rượu etylic): Trái bần để nguyên vỏ, rửa sạch, để ráo, cho vô kiệu, cứ một lớp bần trải một lớp đường phèn. Ban đầu, để rượu "đẹp", bà lược cho rượu trong. Khách uống thích thú nhưng không hài lòng, đề nghị để nguyên "cặn", khi nào dùng lắc đều, "nguyên bổn" như vậy mới ngon, đậm đà khẩu vị. Thật vậy, rượu bần có vị chua chua, ngọt ngọt, khoảng trên 10 độ nên rất dễ uống. Được cái rượu say đằm, không "hạ gục bất tử" như nhiều loại rượu khác. Nhờ vậy mà rượu bần của bà rất hiếm, muốn có, khách phải "a lô", 60.000 đồng/lít. Song song với rượu bần, người phụ nữ cù lao Long Trị này luôn nảy ra sáng kiến mới: sản xuất kẹo bần (80.000 đồng/kg) và nước chấm trái bần (15.000 đồng/chai). Không biết sắp tới bà còn có thêm "chiêu" gì nữa từ trái bần mộc mạc, dân dã ít ai ngó ngàng tới này? Làm không nghỉ tay, sản phẩm nào cũng độc đáo, đạt điều kiện an toàn vệ sinh thực phẩm, bảo vệ môi trường, không chất phụ gia, không chất bảo quản..., nên bà Tư Cúc, chủ nhân Cơ sở Thủy Tiên (Cô Tư Cúc) đạt được nhiều giấy khen, bằng khen, kỷ niệm chương.

Ngoài máy móc, bà Tư Cúc còn được sự góp sức của người dân quanh đây, đặc biệt là bà con Bến Tre, bên kia sông Cổ Chiên, trong việc cung cấp trái bần. Mùa thuận hay nghịch bà đều thu mua bần với giá cả hợp lý. Nhờ vậy mà bà có sản phẩm bán quanh năm. Bột bần và mứt bần hiện có giá 16.000 đồng/keo 350gr. Riêng bột bần còn có thêm một số keo có trọng lượng: 1kg, 5kg và 10kg. Ngoài ra bà còn có bột bần bán lẻ: 50.000 đồng/kg, đựng trong bịch nylon. Bà còn sản xuất bột bần tươi: bột bần nguyên chất sau khi chà bỏ hột, không qua đun nấu, cho qua máy diệt khuẩn, trữ tủ lạnh. Loại này chủ yếu bán cho nhà hàng vì họ mua số lượng lớn, giá 40.000 đồng/kg. Sản phẩm bột bần và mứt bần của bà đi vào siêu thị Co.opmart, bán hầu như toàn quốc. Và xuất qua đường "xách tay", như: Úc, Canada...

Dù tất bật với 5 sản phẩm từ trái bần, nhưng cơ ngơi của bà Tư Cúc vẫn giản dị với cái quán lá, trên cửa có 2 tấm bảng, một bảng ghi mấy hàng chữ: "Cơ sở Thủy Tiên/Cô Tư Cúc/Chuyên sản xuất bột lẩu bần, mứt bần"; bảng còn lại ghi: "Quán Thủy Tiên/phục vụ các đặc sản cá bông lau, cá ngát, cá kèo"... Bên dưới hai bảng là địa chỉ của bà. Còn chủ quán - bà Tư Cúc, cũng "bình dân" áo túi, quần lỡ, lăng xăng bếp núc phục vụ khách suốt cả ngày. Tại sao vậy - vì bắt đầu bán quán 5-6 năm nay, khởi sự làm bột bần sau đó mấy năm. Được Trung tâm Khuyến công và Tư vấn phát triển công nghiệp tỉnh Trà Vinh nghiên cứu, hỗ trợ nhiều mặt, tháng 8-2009 sản phẩm bột bần và mứt bần của bà được công nhận bảo hộ sản phẩm độc quyền. Sau đó bà đầu tư máy móc, tìm tòi, học hỏi, nghiên cứu sản phẩm mới cùng nuôi 7 người con nên dù đã vang danh nhưng nhà bà vẫn còn tuềnh toàng, bao nhiêu tiền đổ vào việc sản xuất, bán giá "mềm", là thành viên Câu lạc bộ 10 đặc sản tỉnh Trà Vinh. Thật đáng nể một phụ nữ 62 tuổi có tư duy, đảm đang nhiều công việc như bà.

Bài, ảnh: CÁT LỘC