Tháng 12 vừa qua, trong lộ trình học tập của chương trình Global Citizenship (Công dân toàn cầu), sinh viên Swinburne Vietnam - Cơ sở Cần Thơ đã có chuyến field trip đầu tiên ngay tại chính địa phương mình đang sinh sống - Chợ nổi Cái Răng.

Không đơn thuần là một chuyến tham quan, hoạt động này đặt sinh viên trước một bài toán thực tế: Làm thế nào để nhìn nhận, bảo tồn và phát triển di sản quê hương trong bối cảnh kinh tế - xã hội đang chuyển động mạnh mẽ?

 Sinh viên Swinburne Vietnam - Cơ sở Cần Thơ đi Fieldtrip tại Chợ nổi Cái Răng.

Vì sao Chợ nổi đang mai một? Khi “mai một” là ít ghe thuyền hơn?

Bước vào chuyến đi với tâm thế của những nhà nghiên cứu trẻ, sinh viên Swinburne trực tiếp tiếp xúc với thương hồ, quan sát nhịp sống sông nước và ghi nhận những thay đổi đang diễn ra mỗi ngày tại chợ nổi. Dựa vào đó là quá trình phân tích học thuật, sinh viên chỉ ra rằng sự mai một của chợ nổi là kết quả của nhiều chuyển dịch kinh tế - xã hội đan xen, chứ không xuất phát từ một nguyên nhân đơn lẻ.

Sự “mai một” không chỉ nằm ở việc số lượng ghe buôn giảm hay lượng khách du lịch tăng - giảm, mà sâu hơn là sự suy giảm của chức năng cốt lõi làm nên bản chất của chợ nổi. Trước hết, đó là vai trò giao thương nông sản truyền thống. Nhiều thương hồ chia sẻ rằng hoạt động mua bán nông sản số lượng lớn từng là linh hồn kinh tế của chợ nổi đang dần thu hẹp.

Thay vào đó là sự gia tăng của các ghe phục vụ ăn uống, tham quan và chụp ảnh cho du khách. Khi chức năng giao thương suy giảm, chợ nổi có nguy cơ chuyển từ một không gian kinh tế sống động sang một “bối cảnh văn hóa” được dựng lại để phục vụ du lịch, cùng với sự mai một của đời sống sông nước như một thực hành văn hóa tự nhiên.

Những tập quán buôn bán gắn với nhịp sinh hoạt của cư dân miền Tây: từ cách neo ghe, trao đổi hàng hóa, đến mối quan hệ cộng đồng giữa các thương hồ đang dần bị thay thế bởi các hoạt động mang tính dịch vụ ngắn hạn. Văn hóa, trong trường hợp này, không biến mất ngay lập tức mà bị “đóng khung”, lặp lại theo kỳ vọng của du khách và mất dần khả năng tự vận động.

Sự thay đổi trong nhận thức của sinh viên chính là khởi đầu cho tư duy đa chiều.

Quan trọng hơn là sự thay đổi của hệ thống giao thương, hạ tầng giao thông đường bộ phát triển mạnh, cùng với sự xuất hiện của các chợ đầu mối và kênh phân phối hiện đại, đã làm giảm vai trò trung gian của chợ nổi trong chuỗi cung ứng nông sản. Khi việc mua bán không còn phụ thuộc vào đường thủy, chợ nổi dần mất đi vị thế kinh tế vốn có.

Ngoài ra áp lực sinh kế của người dân địa phương trước những thay đổi của thị trường, nhiều thương hồ buộc phải chuyển sang làm du lịch để duy trì thu nhập, ngay cả khi điều đó đồng nghĩa với việc thay đổi lối sống và cách buôn bán truyền thống. Từ góc nhìn này, hiện đại hóa không xuất phát từ mong muốn làm mất bản sắc, mà từ nhu cầu mưu sinh rất thực tế.

Một nguyên nhân khác được sinh viên Swinburne đặc biệt nhấn mạnh là cách tiếp cận bảo tồn thiên về hình thức. Khi chợ nổi được nhìn chủ yếu như một sản phẩm du lịch, các chính sách bảo tồn dễ dừng lại ở việc giữ lại hình ảnh bên ngoài như ghe thuyền, trái cây treo bẹo, mà chưa giải quyết được câu hỏi quan trọng hơn: Làm thế nào để người dân có thể tiếp tục sống được bằng chính hoạt động truyền thống của họ?

“Nhờ chuyến đi này, em nhận ra rằng tình yêu quê hương không chỉ đến từ cảm xúc, mà đến từ việc mình chịu nhìn thẳng vào những vấn đề đang tồn tại. Khi quan sát chợ nổi từ nhiều góc nhìn khác nhau, em hiểu rằng mỗi sự thay đổi đều có mặt được và mất và người trẻ cần học cách nhìn nhận điều đó một cách công bằng và đa chiều” - em Nguyễn Cao Hiền, sinh viên K7, chuyên ngành Kinh doanh Quốc tế tại Swinburne Vietnam - Cần Thơ chia sẻ.

Vậy nên, đây không chỉ là một chuyến tham quan, chuyến đi là hành trình học tập nơi những sinh viên được yêu cầu quan sát, thấu cảm và đưa ra tiếng nói có trách nhiệm trước những biến động đang diễn ra ngay trên mảnh đất mình sinh ra và lớn lên. Sự thay đổi trong nhận thức ấy chính là bước khởi đầu cho tư duy đa chiều, một phẩm chất cốt lõi của một công dân toàn cầu trong bối cảnh hiện nay.

Từ quan sát đến tranh biện: Khi bản sắc miền Tây trở thành tâm điểm học thuật

Những vấn đề đặt ra từ thực địa được đưa vào tuần lễ Showcase & Debate của chương trình Công dân toàn cầu, với chủ đề: “Bảo vệ và gìn giữ nét văn hóa Chợ nổi Cái Răng”.

2 đội Affirmative (Ủng hộ) và Negative (Phản đối) đã mang đến những góc nhìn khác biệt nhưng không loại trừ lẫn nhau. Một bên nhấn mạnh giá trị vô hình của chợ nổi như một di sản văn hóa sống, nơi lưu giữ “linh hồn” của đời sống sông nước miền Tây và đặt ra trách nhiệm của thế hệ trẻ trong việc gìn giữ những giá trị ấy.

Ở chiều ngược lại, bên phản đối tập trung phân tích sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế và nhu cầu cải thiện đời sống, cho rằng việc hiện đại hóa sinh kế của người dân địa phương là xu thế tất yếu cần được nhìn nhận một cách thực tế. Chính sự đối thoại giữa 2 luồng lập luận này đã làm nổi bật bản chất đa chiều của vấn đề, nơi bảo tồn và phát triển không còn là lựa chọn loại trừ, mà là bài toán cần được cân nhắc thận trọng và dài hạn.

Sinh viên Swinburne Vietnam - Cần Thơ tranh biện việc bảo tồn bằng cách nào để không làm mất đi sinh kế và nhịp sống thực của người dân chợ nổi.

Đặc biệt, trong các phiên tranh biện là sinh viên không dừng lại ở việc “nên hay không nên” bảo tồn chợ nổi, mà bắt đầu đặt câu hỏi bảo tồn bằng cách nào để không làm mất đi sinh kế và nhịp sống thực của người dân.

Từ dữ liệu thu thập trong chuyến field trip, nhiều sinh viên cho rằng việc bảo tồn cần ưu tiên giữ chức năng giao thương thật của chợ nổi, thay vì biến nơi đây thành không gian trình diễn thuần túy cho du lịch. Một số đề xuất tập trung vào việc hỗ trợ tiểu thương duy trì hoạt động buôn bán nông sản truyền thống, đồng thời kiểm soát sự gia tăng quá mức của các dịch vụ mang tính thương mại hóa.

Bên cạnh đó, sinh viên Swinburne Vietnam - Cần Thơ cũng nhấn mạnh vai trò của quản lý bền vững: phát triển du lịch với quy mô phù hợp, giảm tác động đến môi trường sông nước và tạo cơ chế để cộng đồng địa phương được tham gia vào quá trình ra quyết định. Theo các bạn, chỉ khi người dân được hưởng lợi trực tiếp và có tiếng nói, di sản mới thực sự được bảo tồn như một phần của đời sống, chứ không phải một “sản phẩm trưng bày”.

Sinh viên Debate về chủ đề:“Bảo vệ và gìn giữ nét văn hóa Chợ nổi Cần Thơ”.

Điểm đáng chú ý là các lập luận không dừng ở cảm xúc hay khẩu hiệu mà được xây dựng từ chính dữ liệu và quan sát thu thập được trong chuyến field trip. Qua đó, sinh viên thể hiện rõ khả năng phân tích, tư duy phản biện và dám đưa ra chính kiến trước những vấn đề không có câu trả lời đơn giản.

Điều này sẽ chuẩn bị cho sinh viên nền tảng cần thiết để bước vào những dự án học thuật chuyên sâu hơn, cũng như sẵn sàng đảm nhận vai trò dẫn dắt trong môi trường học tập và làm việc tương lai.

Giáo dục công dân toàn cầu bắt đầu từ chính quê hương

Chuyến field trip tại Chợ nổi Cái Răng đã khép lại, nhưng những trăn trở về bản sắc quê hương và khát vọng vươn ra thế giới vẫn còn tiếp tục trong mỗi sinh viên Swinburne Vietnam - Cơ sở Cần Thơ.

“Điều quan trọng nhất mà tôi thấy ở sinh viên không phải là việc các bạn chọn ủng hộ hay phản đối, mà là việc các bạn dám đặt câu hỏi và bảo vệ quan điểm của mình bằng lập luận có cơ sở. Chương trình Công dân toàn cầu không nhằm tạo ra những câu trả lời giống nhau, mà giúp sinh viên hiểu rằng các vấn đề xã hội luôn tồn tại nhiều lớp nghĩa và cần được tiếp cận bằng tư duy cởi mở và trách nhiệm bắt đầu từ chính quê hương mình” - ông Neil Birch, Giám đốc chương trình Công dân toàn cầu tại Swinburne Vietnam - Cần Thơ cho biết.

Công dân toàn cầu bắt đầu từ chính quê hương mình.

Theo ông, việc sinh viên tranh luận về chính di sản quê hương mình là một bước tiến quan trọng, bởi công dân toàn cầu không phải là người quay lưng với địa phương, mà là người đủ năng lực nhìn vấn đề địa phương trong bối cảnh rộng lớn hơn của thế giới. Tại Swinburne Vietnam - Cần Thơ, sinh viên không chỉ được đào tạo để trở thành những người có năng lực hội nhập quốc tế mà còn được nuôi dưỡng tinh thần trách nhiệm với cộng đồng nơi mình sinh ra và lớn lên.

PHUONG NGUYEN