Mô hình cánh đồng lớn (CĐL) trong sản xuất lúa đã được Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn (NN&PTNT) phát động xây dựng và nhân rộng tại ĐBSCL từ vụ hè thu năm 2011. Qua thực tế thực hiện, mô hình khẳng định hiệu quả, giúp mang lại nhiều lợi ích thiết thực cho cả nông dân và doanh nghiệp. Thế nhưng, đến nay diện tích lúa tham gia CĐL tại ĐBSCL vẫn còn khá khiêm tốn so với tổng diện tích lúa của toàn vùng.

Sản xuất lúa tại một mô hình CĐL ở huyện Vĩnh Thạnh.

►Khẳng định hiệu quả

Mô hình CÐL được TP Cần Thơ triển khai thực hiện từ vụ hè thu 2011 tại huyện Vĩnh Thạnh, với diện tích ban đầu chỉ 400ha, nhưng gần đây đã tăng lên ở mức trên 30.000ha/vụ. Ông Lưu Văn Ðình, ở ấp Thạnh Phước, xã Thạnh Phú, huyện Cờ Ðỏ, TP Cần Thơ, cho biết: "Khoảng 8 năm qua, tôi đã liên kết với các hộ dân trồng lúa tại địa phương để xây dựng CÐL và được doanh nghiệp bao tiêu lúa đầu ra. Giá bán lúa từ bằng đến cao hơn thị trường từ 100-200 đồng/kg nên rất an tâm về đầu ra sản phẩm, chỉ lo tập trung sản xuất tốt để có lợi nhuận cao. Ðồng thời, doanh nghiệp còn cung cấp lúa giống và nhiều loại vật tư đầu vào, đến cuối vụ lúa mới thu tiền của bà con. Ngành chức năng cũng hỗ trợ cho bà con trong CÐL đầu tư phát triển hạ tầng thủy lợi phục vụ sản xuất và tăng cường tập huấn, hướng dẫn áp dụng các giải pháp kỹ thuật "3 giảm, 3 tăng", "1 phải, 5 giảm"… để nâng cao hiệu quả sản xuất". Theo ông Mai Thanh Sơn ở phường Trung Kiên, quận Thốt, TP Cần Thơ, từ khoảng năm 2012 ông đã tham gia CÐL, sản xuất lúa theo đơn đặt hàng bao tiêu của doanh nghiệp. Tham gia CÐL, nông dân gieo sạ tập trung, đồng loạt trên cùng một cách đồng theo cùng một quy trình nên có điều kiện thuận lợi để đẩy mạnh cơ giới hóa, ứng dụng đồng bộ các tiến bộ kỹ thuật vào sản xuất, giúp giảm chi phí, tăng năng suất, chất lượng và giá bán sản phẩm. Qua đó, lợi nhuận có thể tăng thêm từ 2-3 triệu đồng/ha/vụ trở lên.

Tại ÐBSCL, ngay từ vụ lúa hè thu 2011 đã có 13 tỉnh, thành phố tham gia thực hiện mô hình CÐL, diện tích đạt 7.800ha, với khoảng 6.400 hộ dân tham gia. Ðến vụ đông xuân 2011-2012, CÐL tại ÐBSCL đã tăng lên 15.500ha và những năm gần đây được duy trì với diện tích hàng vụ ổn định khoảng 140.000-150.000ha. Theo Cục Trồng trọt, Bộ NN&PTNT, mỗi héc-ta lúa ở ÐBSCL tham gia CÐL có thể giảm chi phí sản xuất từ 10-15% và giá trị sản lượng có thể tăng từ 20-25%, thu lãi thêm từ 2,2-7,5 triệu đồng/ha.

►Gỡ khó để CĐL phát triển

Hằng năm, vùng ÐBSCL gieo trồng bình quân hơn 1,5 triệu héc-ta lúa trong vụ đông xuân, hơn 1,5 triệu héc-ta lúa vụ hè thu và khoảng 750.000-800.000ha lúa vụ thu đông. Do vậy, với diện tích tham gia CÐL trong mỗi vụ lúa bình quân chỉ có 140.000-150.000ha là còn khiêm tốn.

Thực tế, CÐL còn gặp khó trong nhân rộng và phát triển bởi nhiều nguyên nhân, trong đó, đáng chú ý là một bộ phận không nhỏ nông dân còn canh tác theo tập quán cũ, tính tổ chức và kỷ luật chưa cao và chưa thấy rõ các lợi ích của CÐL nên chưa mong muốn và nỗ lực tham gia. Ðồng thời, muốn phát triển CÐL hiệu quả, rất cần có doanh nghiệp tham gia liên kết sản xuất và bao tiêu lúa cho nông dân. Tuy nhiên, hiện số lượng doanh nghiệp đứng ra đặt hàng, bao tiêu lúa cho nông dân tại CÐL vẫn còn hạn chế. Các doanh nghiệp đã có mô hình hiệu quả trong liên kết sản xuất và tiêu thụ sản phẩm cho nông dân tại CÐL cũng khó mở rộng thêm quy mô, diện tích bao tiêu do gặp khó về tài chính và khả năng tổ chức phương tiện, máy móc và nguồn nhân lực để đảm bảo thu mua lúa kịp thời cho nông dân theo hợp đồng bao tiêu. Lúa được thu hoạch tập trung với sản lượng lớn, nông dân bán lúa tươi nên các doanh nghiệp bao tiêu gặp nhiều khó khăn trong việc chuẩn bị phương tiện vận chuyển, thiết bị phơi sấy và kho chứa lúa, cũng như cần nguồn vốn rất lớn để thanh toán tiền cho nông dân.

Mặc dù nông dân và doanh nghiệp có hợp đồng tiêu thụ lúa nhưng vẫn xảy ra tình trạng "bẻ kèo" giữa 2 bên khi giá cả thị trường có biến động lớn hoặc do chậm trễ trong thu mua hay do chất lượng lúa bị ảnh hưởng bởi các điều kiện sản xuất bất lợi… Do vậy, các cấp thẩm quyền ở Trung ương và địa phương cần quan tâm tháo gỡ kịp thời các khó khăn này để CÐL phát triển. Trong đó, chú ý tiếp tục thông tin, tuyên truyền để nâng cao nhận thức, hành động của nông dân trồng lúa và huy động tốt sự tham gia của doanh nghiệp. Kịp thời có giải pháp đảm bảo nguồn vốn cho doanh nghiệp tham gia bao tiêu lúa của nông dân và quan tâm bổ sung, hoàn thiện hành lang pháp lý để thúc đẩy liên kết và giải quyết tốt các tranh chấp trong liên kết giữa các nhà, đặc biệt là hợp đồng sản xuất và tiêu thụ sản phẩm giữa nhà nông và doanh nghiệp.

Ðể thúc đẩy phát triển CÐL với sự liên kết, hợp tác chặt chẽ giữa các bên, Cần Thơ và nhiều địa phương vùng ÐBSCL đã và đang tích cực phối hợp Bộ NN&PTNT triển khai thực hiện một giải pháp rất hiệu quả là đẩy mạnh hỗ trợ người dân tại các tổ hợp tác CÐL tiến lên thành lập các hợp tác xã (HTX). Từ đó, nâng cao năng lực hoạt động và chủ động hơn trong tìm kiếm, mời gọi doanh nghiệp đến bao tiêu lúa. HTX cũng là tổ chức đảm bảo tính pháp lý trong ký kết các hợp đồng liên kết sản xuất và tiêu thụ sản phẩm, không còn tình trạng nông dân "bẻ kèo" doanh nghiệp...

Thông qua các chương trình, dự án hỗ trợ phát triển nông nghiệp, nhất là Dự án chuyển đổi nông nghiệp bền vững tại Việt Nam (VnSAT) do Bộ NN&PTNT thực hiện với sự hỗ trợ vốn của Ngân hàng Thế giới, hiện nông dân tại nhiều HTX gắn với mô hình CÐL cũng đang được hỗ trợ đầu tư phát triển các cơ sở hạ tầng để chủ động hơn trong sản xuất kinh doanh và liên kết với doanh nghiệp như: đầu tư trạm bơm điện, đường giao thông, lò sấy và kho chứa lúa. Sau gần 5 năm triển khai, Dự án VnSAT cũng đã thúc đẩy thành lập và củng cố, nâng cao năng lực cho 318 tổ chức nông dân trồng lúa, trong đó chủ yếu là HTX và tạo điều kiện cho các doanh nghiệp đến liên kết sản xuất và bao tiêu lúa.

Theo ông Nguyễn Đỗ Anh Tuấn, Vụ trưởng Vụ Hợp tác Quốc tế, Bộ NN&PTNT, vai trò của liên kết cực kỳ quan trọng trong chuyển đổi ngành lúa gạo bền vững và phát triển các chuỗi giá trị lúa gạo hoàn chỉnh, nhằm đạt giá trị gia tăng cao hơn, bền vững hơn, tạo thu nhập tốt hơn cho người nông dân. Với chương trình phát triển 15.000 HTX hoạt động có hiệu quả trên toàn quốc đến cuối năm 2020, thì kết quả đến tháng 8-2020 cả nước đã có trên 16.000 HTX được đánh giá hoạt động hiệu quả (vượt kế hoạch 1.000 HTX). Vùng ĐBSCL cũng có thành quả rất khích lệ, với 2.000 HTX, trong đó có 1.364 HTX ở lĩnh vực trồng trọt, chủ yếu là HTX trồng lúa...

Bài, ảnh: KHÁNH TRUNG