Khi tiếp đón các lãnh đạo của 5 quốc gia Trung Á tại Nhà Trắng hôm 6-11, Tổng thống Donald Trump đã gọi khoáng sản thiết yếu là ưu tiên hàng đầu, nhấn mạnh những nỗ lực của Mỹ nhằm mở rộng và đảm bảo chuỗi cung ứng thông qua các thỏa thuận mới trên toàn cầu.

Phái đoàn Tổng thống Trump (trái) gặp mặt các lãnh đạo Trung Á tối 6-11. Ảnh:  Atlantic Council

Cạnh tranh với Nga và Trung Quốc

Hội nghị thượng đỉnh Mỹ - Trung Á (C5+1) diễn ra trong bối cảnh Washington đang tìm cách mở rộng ảnh hưởng tại một khu vực giàu tài nguyên vốn được coi là “sân sau” của Nga và Trung Quốc ngày càng quan tâm. Hội nghị lần này đánh dấu 10 năm hình thành khuôn khổ C5+1, một nền tảng ngoại giao khu vực được thiết lập từ năm 2015 nhằm tăng cường hợp tác giữa Mỹ và các nước Trung Á. Chương trình nghị sự năm nay tập trung vào việc thảo luận các vấn đề kinh tế, năng lượng, an ninh, phát triển hành lang vận tải và khai thác khoáng sản đất hiếm. Bên cạnh đó, hội nghị cũng hướng đến việc cập nhật chiến lược của Mỹ đối với khu vực Trung Á và mở rộng hợp tác trong các lĩnh vực đầu tư, công nghệ và phát triển bền vững.

Phát biểu với 5 lãnh đạo Trung Á, Tổng thống Trump cho biết trong những tuần gần đây, chính quyền của ông ký kết nhiều thỏa thuận với các đồng minh cũng như đối tác trên khắp thế giới để mở rộng chuỗi cung ứng khoáng sản quan trọng, góp phần tăng cường an ninh kinh tế của Mỹ. Ông Trump mô tả Trung Á là “khu vực cực kỳ giàu có”, đồng thời cam kết củng cố quan hệ đối tác của Mỹ với 5 quốc gia gồm Kazakhstan, Kyrgyzstan, Tajikistan, Turkmenistan và Uzbekistan.

Mỹ và đại diện của những nước này đã ký kết các thỏa thuận hợp tác về khoáng sản quan trọng. Công ty Cove Capital (Mỹ) sẽ khai thác vonfram tại Kazakhstan, sau khi hãng mua lại 70% cổ phần tại nguồn cung vonfram chưa khai thác lớn nhất của nước này. Trong khi đó, Uzbekistan sẽ đầu tư gần 35 tỉ USD trong 3 năm tới và hơn 100 tỉ USD trong 10 năm vào một số lĩnh vực chủ chốt của Mỹ như hàng không, khoáng sản quan trọng, nông nghiệp và công nghệ thông tin.

Theo giới phân tích, Mỹ đang muốn thiết lập một chỗ đứng vững chắc thông qua các dự án chiến lược có mục tiêu, giữa lúc Trung Quốc và Nga củng cố quyền kiểm soát đối với các hệ thống khai thác, chế biến và cơ sở hạ tầng của khu vực Trung Á.

Thời cơ vàng của chính quyền Trump

Chính quyền Mỹ dưới thời ông Trump theo đuổi một chiến lược đa hướng để đảm bảo các khoáng sản thiết yếu và giảm phụ thuộc vào Trung Quốc, nước chi phối chuỗi cung ứng toàn cầu về các kim loại chiến lược bao gồm uranium và đất hiếm. Trung Quốc hiện chiếm gần 70% sản lượng khai thác và 90% hoạt động chế biến đất hiếm toàn cầu. Trong khi đó, Mỹ nhập khẩu 70% lượng hợp chất và kim loại đất hiếm từ nước này giai đoạn 2020-2023. 

Trong khi đó, 5 nước Trung Á sở hữu trữ lượng lớn uranium, đồng, vàng, đất hiếm và các khoáng sản chiến lược khác. Kazakhstan, nền kinh tế lớn nhất khu vực, chiếm hơn 40% nguồn cung uranium toàn cầu năm ngoái, còn Uzbekistan nằm trong tốp 5 nhà cung cấp uranium của thế giới. Tuy nhiên, khu vực này rất cần nguồn đầu tư để đẩy mạnh phát triển các nguồn tài nguyên.

Xuất khẩu khoáng sản quan trọng của Trung Á từ lâu đã nghiêng về phía Trung Quốc và Nga. Ví dụ vào năm 2023, Kazakhstan bán hơn 3 tỉ USD khoáng sản thiết yếu sang Trung Quốc và 1,8 tỉ USD sang Nga, so với chỉ 544 triệu USD sang Mỹ.

Ngày 5-11, một nhóm thượng nghị sĩ lưỡng đảng đã giới thiệu dự luật nhằm bãi bỏ Tu chính án Jackson-Vanik có từ thời Chiến tranh Lạnh do chúng đang kìm hãm đầu tư của Mỹ vào Trung Á. Sau khi Liên Xô sụp đổ, luật này mất đi ý nghĩa thực tiễn, nhưng về mặt hình thức, nó vẫn được áp dụng đối với một số quốc gia từng thuộc Liên Xô cũ, trong đó có 5 nước Trung Á kể trên. Hàng năm, Tổng thống Mỹ phải ký một văn bản đặc biệt để tạm thời đình chỉ hiệu lực của quy định. Bãi bỏ Tu chính án sẽ giúp các nhà đầu tư xua tan nỗi lo về việc “hết thời hạn ngoại lệ”, qua đó tạo môi trường kinh doanh ổn định và dễ dự đoán hơn.

Với những bước đi mới, hội nghị thượng đỉnh C5+1 lần này được coi là "cơ hội vàng" để chính quyền Trump xâm nhập sâu vào khu vực chiến lược Trung Á.

Bên lề hội nghị, Kazakhstan tuyên bố sẽ gia nhập Hiệp định Abraham giữa Israel và các nước có đa số người Hồi giáo. Như vậy, Kazakhstan sẽ là quốc gia đầu tiên tham gia hiệp định này kể từ khi Các Tiểu vương quốc Arab Thống nhất (UAE), Bahrain, Maroc và Sudan ký thỏa thuận bình thường hóa quan hệ với Israel năm 2020. Thông tin được đưa sau khi Tổng thống Trump cho biết đã có cuộc điện đàm với người đồng cấp Kazakhstan Kassym-Jomart Tokayev và Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu.

HẠNH NGUYÊN (Theo Reuters, AP)