Xưa kia ở làng quê, chiếc cối đá là vật không thể thiếu trong mỗi gia đình bởi nó gắn liền với sinh hoạt hàng ngày. Có nhà có đến vài, ba chiếc cối đá đủ kiểu kích cỡ to nhỏ khác nhau, mỗi cái có một công dụng riêng biệt. Cối đá to - có tên gọi khác là cối đá đại, nặng tới vài tạ, được đục đẽo từ một tảng đá xanh nguyên khối lấy từ trên núi, thường được dùng để làm cối giã gạo hay úp xuống để làm vật dụng dùng đập lúa ngày mùa. Cha tôi cùng ông nội đã đục đẽo nhiều chiếc cối từ khi tôi còn chưa ra đời. Tuy vậy, tôi vẫn nghe ông kể về sự tích chiếc cối đá to tướng có miệng rộng bằng chiếc thúng, lòng sâu gần 50cm và nặng tới hơn 2 tạ. Đó là cả một tuần ròng ông và bố tôi phải lên núi xẻ đá, rồi đục đẽo miệt mài, sau đó thuê xe vận chuyển về nhà. Không chỉ có chiếc cối đá to, ông và bố tôi còn làm vài chiếc cối lỡ dùng để giã đậu, giã cua cùng các thứ gia vị.

Ngày trước, khi mà điện đóm chưa có, các loại máy nghiền bột, máy xay xát gạo chưa phổ biến thì người dân quê tôi chế biến lương thực, thực phẩm chủ yếu thông qua những chiếc cối đá. Muốn có gạo ăn thì sau khi xay lúa bằng cối tre nêm đất xong, nhà ai cũng phải bỏ vào cối đá để giã cho gạo trắng ra rồi sàng sảy. Những chiếc cối đá to có thể giã một mẻ được cả gần chục ký gạo. Thời ấu thơ sống ở làng quê, không chỉ được nghe tiếng chày thậm thịch giã gạo quen thuộc, vui tai, mà chính tôi cũng đã từng nhiều lần phụ mẹ cầm chày giã gạo. Cối đá được sử dụng thường xuyên hàng ngày như vậy nên lòng cối đá theo năm tháng cứ nhẵn thín ra. Chiếc cối đá của nhà tôi cũng như các nhà hàng xóm vẫn trơ trơ cùng năm tháng. Không chỉ lòng cối đá mòn đến nhẵn thín, mà mặt đáy của cối đá cũng trở nên nhẵn nhụi bóng bẩy.

Năm tháng qua đi, khi mà máy móc hiện diện ở hầu hết các làng quê với máy gặt đập, máy xay, máy xát gạo thì vai trò thiết yếu của những chiếc cối đá không còn nữa. Chỉ những chiếc cối đá nhỏ, cối đá lỡ dùng để giã cua, giã đậu đỗ, gia vị chế biến trong các bữa ăn hàng ngày là còn được sử dụng, còn những chiếc cối đá to không còn vai trò nữa. Nhà nào cũng xếp xó chúng vào đâu đó trong khoảng đất nhà mình. Có nhà còn cảm thấy khó chịu vì cối đá to chiếm diện tích. Có một số người hoài cổ thích sưu tầm một thú chơi tao nhã khác người, đã đi gom hết cả những chiếc cối đá không còn tác dụng. Theo năm tháng, hình ảnh của những chiếc cối đá cũng vắng bóng, thậm chí là mất hẳn. May mắn thay là nhà tôi vẫn còn giữ được chiếc cối đá đại, vì bố tôi cũng là một người hoài cổ, ông thích trân trọng chút kỷ niệm công sức mình làm ra nên quyết định không cho và cũng không bán nó với bất cứ giá nào. Giờ đây chiếc cối đá vẫn được kê ngay ngắn bên bậc thềm phía trước sân nhà để ai đến chơi cũng thích thú và ngắm nghía mãi. Không ít người hàng xóm khi nhìn thấy chiếc cối đá nhà tôi ngậm ngùi tỏ ra tiếc rẻ vì đã vứt đi một kỷ vật đã theo họ suốt những năm tháng nghèo khó.

Chiếc cối đá ngày xưa nay vẫn còn đó và tôi tin rằng nó vẫn còn được gia đình tôi lưu giữ như một kỷ vật "gia bảo", bởi nó gắn liền với ông nội, với cha mẹ, đời anh chị em chúng tôi, hun đúc biết bao kỷ niệm khó mờ phai…

NGUYỄN LONG