Lũ đang lên nhanh ở đầu nguồn sông Tiền, sông Hậu. Chuyện gì sắp xảy ra với ĐBSCL? Chúng tôi đã phỏng vấn ông Nguyễn Hữu Thiện, Chuyên gia nghiên cứu độc lập về sinh thái ĐBSCL và sông Mekong, xoay quanh việc này…

* Lũ đang lên nhanh ở đầu nguồn sông Tiền, sông Hậu, ông thấy đáng lo nhất cho mùa lũ năm nay là gì?

- Tình hình lũ năm nay có cao hơn trung bình nhiều năm, cao hơn cùng kỳ năm 2017 và đã vượt báo động 1 ở mức 3,5m tại Tân Châu. Mấy ngày vừa qua lũ có lên nhanh, do trùng với kỳ nước rong ngày Rằm tháng bảy Âm lịch. Trong vài ngày tới, khi qua kỳ nước rong, lũ sẽ còn lên nhưng chậm hơn mấy ngày vừa qua, dự kiến tăng khoảng 10cm nữa vào cuối tháng 8 này.

Lũ năm nay có gây thiệt hại một số diện tích lúa ở các xã đầu nguồn tỉnh An Giang và Đồng Tháp. Xin lưu ý là các diện tích bị thiệt hại này nằm ngoài đê bao. Sở dĩ các diện tích nằm ngoài đê bao bị ngập sâu là do hiện nay các cánh đồng ngập lũ rộng lớn như Đồng Tháp Mười và Tứ Giác Long Xuyên đã có rất nhiều đê bao khép kín, lũ không vào được nên bên ngoài đê mới ngập sâu như thế.

Lũ cũng đe dọa các vườn cây ăn trái ở các tỉnh vùng giữa đồng bằng. Tương tự như thế, vì hiện nay ở ĐBSCL, đê bao khép kín ở khắp nơi. Ở các vùng cây ăn trái, nước chỉ chảy trong sông như cái máng xối, nên có sự chênh lệch mực nước sông và trong ruộng vườn, tạo ra áp lực nước.

Lãnh đạo TP Cần Thơ kiểm tra và xử lý sạt lở ở quận Ô Môn. Ảnh: VĂN THỨC

* Còn cái được lớn nhất từ mùa lũ này, theo ông?

- Đối với một đồng bằng châu thổ như ĐBSCL của chúng ta, thì lũ là tự nhiên và rất cần thiết. Có lũ thì dòng chảy mới mang về phù sa bùn cát mà tạo thành đồng bằng được. Nếu không có lũ miệt mài mang phù sa bùn cát về bồi đắp trong 6.000 năm qua, thì không có đồng bằng này và chấm hết. Không có chuyện gì để bàn cả.

Lũ có gây một số thiệt hại như vừa nói ở một số địa phương, nhưng nếu nhìn tổng thể trên toàn đồng bằng thì có rất nhiều lợi ích. Thứ nhất, năm nào lũ cao như thế này thì chúng ta có thể yên tâm là qua Tết sẽ ít có khả năng có hạn mặn gay gắt ở vùng ven biển. Bởi vì ranh giới mặn ngọt vùng ven biển ĐBSCL là sự cân bằng giữa lực sông và lực biển, khi nào sông ít nước thì biển lấn sâu, khi nào sông dồi dào nước thì đẩy mặn ra. Không có hạn mặn thì sang mùa khô không cần phải đóng các cống ngăn mặn  ven biển, sông ngòi được thông thoáng, ít tích tụ độc chất, sông ngòi giao lưu sinh thái với biển được thì thủy sản biển và thủy sản nước lợ sẽ phong phú hơn. Đây là lợi ích rất lớn.

Thứ hai, lũ mang về một lượng lớn phù sa trong nước, đây là nguồn dinh dưỡng quan trọng để bồi dưỡng đất đai, năm sau lúa sẽ trúng mùa hơn, giảm chi phí phân bón, thuốc trừ sâu. Phù sa về nhiều cũng sẽ bồi đắp bờ sông, bờ biển, giảm sạt lở.

Thứ ba, những năm lũ lớn như thế này thì dòng nước đủ mạnh để mang cát về dưới đáy sông. Cát năm nay sẽ về nhiều hơn những năm lũ thấp. Cát dồi dào hơn sẽ giảm sạt lở bờ sông, bờ biển ĐBSCL.

Thứ tư, lũ mang về một lượng lớn nguồn lợi thủy sản. Trong nước lũ có rất nhiều trứng cá và cá con từ phía thượng nguồn trôi về, gặp những cánh đồng ngập lũ thì sẽ tăng trưởng, sinh sôi, nhất là cá trắng như cá linh, cá he, cá mè vinh, cá ba sa. Cá có vai trò quan trọng đối với con người và hệ sinh thái của đồng bằng. Cá là nguồn thu nhập và nguồn dinh dưỡng quan trọng cho người dân nông thôn, nhất là người nghèo, không đất.

* Có ý kiến cho rằng mùa lũ này cũng do tác động của biến đổi khí hậu?

- Tổng lượng nước của sông Mekong trung bình khoảng 475 tỉ m3 một năm, trong đó 80% là dòng chảy vào mùa mưa. Nước lũ về ĐBSCL phụ thuộc vào lượng mưa từ phía thượng nguồn trong lưu vực Mekong. Trong đó, nước từ phía lãnh thổ Trung Quốc đóng góp khá nhỏ, khoảng 16%, phần thuộc Myanmar đóng góp khoảng 2%, còn lại 82% là lượng mưa ở Lào, Thái Lan, Campuchia và tại chỗ ở ĐBSCL. Lượng mưa tại chỗ ở ĐBSCL chiếm 11% tổng lượng nước sông Mekong.

Do đó, những biến động nhất thời về thời tiết và biến đổi khí hậu ảnh hưởng đến lượng mưa trong lưu vực thì ảnh hưởng đến mực nước lũ về ĐBSCL.

Ngoài ra, mực nước sông Mekong còn chịu ảnh hưởng bởi sự điều tiết của các đập thủy điện và các công trình tưới thủy nông ở các nước phía trên. Lưu ý là thủy điện không lấy mất nước mà chỉ tích nước, sau đó xả ra để phát điện và theo đó làm thay đổi thời gian dòng chảy. Tóm tắt nhanh thì tác động của các hồ chứa thủy điện là đối với những năm lũ vừa thì thủy điện làm giảm đỉnh lũ do tích nước vào hồ chứa và tăng dòng chảy mùa khô do xả ra để phát điện; đối với những năm khô hạn thì thủy điện làm khô hạn trầm trọng hơn do tăng cường tích nước; đối với những năm lũ cao thì thủy điện gây ra tình trạng lũ chồng lũ do xả nước để đảm bảo an toàn đập vào lúc đỉnh lũ.

* Vậy về lâu dài, hai vấn đề này cần được nhìn nhận ra sao để có những dự án phát triển ĐBSCL trúng theo hướng "thuận thiên" của Nghị quyết 120/CP?

- Tinh thần của Nghị quyết 120 của Chính phủ về phát triển bền vững ĐBSCL thích ứng với biến đổi khí hậu chỉ ra những định hướng chiến lược rất tiên tiến cho ĐBSCL, phù hợp với tư duy quốc tế. Trong nhiều định hướng, có 2 định hướng nổi bật sau đây.

Thứ nhất, phát triển ĐBSCL theo nguyên tắc thuận thiên là chính, tôn trọng quy luật tự nhiên, tránh can thiệp thô bạo vào tự nhiên. Có thể nói, đối với một đồng bằng sông nước như ĐBSCL mà nền tảng của toàn bộ sự sống và nền kinh tế là đất và nước thì những quy luật tự nhiên quan trọng cần được hiểu, tôn trọng và tránh can thiệp thô bạo là những quy luật về đất và nước. Can thiệp thô bạo thì trước sau gì cũng phải trả giá đắt và thực tế chúng ta đang trả giá đắt.

Thứ hai, chuyển tư duy nông nghiệp thuần túy tăng gia sản xuất tập trung vào số lượng, sang làm kinh tế nông nghiệp. Tư duy nông nghiệp cũ của chúng ta cho tới giờ này vẫn là tư duy sản xuất thật nhiều cái gì chúng ta có thể sản xuất được, chứ không phải sản xuất cái mà thị trường cần. Khi phụ thuộc quá lớn vào một thị trường, thì chuyện phải thường xuyên "giải cứu" là tất yếu. Có nhà báo đã tóm tắt rất hay là cách làm nông nghiệp của chúng ta hiện nay là cách làm "4 bất chấp", bất chấp chất lượng, bất chấp thị trường, bất chấp lợi nhuận và bất chấp sức khỏe. Cách làm theo số lượng thì phù hợp với giai đoạn thiếu đói, vào những năm sau chiến tranh. Bây giờ chúng ta đã "tốt nghiệp" giai đoạn đó rồi, chuyển sang giai đoạn làm giàu, mà chỉ làm theo số lượng thì không thể giàu được. Tăng từ một vụ lên hai, ba vụ thì tăng thu nhập nhưng tới đó đã đụng trần, không thể giàu được. Trong khi đó thâm canh với đê bao khép kín dẫn đến vô vàn hệ lụy, cạn kiệt đất đai, hủy hoại sông ngòi, chuyển sang dùng nước ngầm gây sụt lún nhanh gấp nhiều lần nước biển dâng. Tư duy này cần phải thay đổi sang làm kinh tế nông nghiệp, chú trọng chất lượng, chế biến để tăng giá trị, tăng việc làm và hướng tới thị trường cao cấp hơn, đa dạng hơn, tránh phụ thuộc quá lớn vào một vài thị trường. Sản lượng ít hơn nhưng giá trị cao hơn thì mới thịnh vượng được và phục hồi được sức khỏe đất đai, sông ngòi và con người.

* Xin cảm ơn ông!

HUỲNH KIM (thực hiện)