Xoay quanh chuyện sạt lở đang hoành hành ở ĐBSCL, thạc sĩ Nguyễn Hữu Thiện - chuyên gia độc lập về sinh thái đã có cuộc trao đổi với Báo Cần Thơ.

* Gần đây những vụ sạt lở liên tục xảy ra ở ĐBSCL, theo ông, nguyên nhân gốc do đâu?

- Nguyên nhân thì có nguyên nhân tại chỗ và nguyên nhân trên toàn hệ thống sông Mekong. Nguyên nhân tại chỗ, có thể do nền đất yếu, nhà cửa xây sát bờ sông, sóng tàu thuyền, thay đổi dòng chảy, hố sâu. Nhưng một khi sạt lở diễn ra trên diện rộng, ngày càng tăng thì rõ ràng đã có sự mất cân bằng trên toàn hệ thống. Sự mất cân bằng đó chính là thiếu hụt bùn và cát, do thủy điện chặn và do khai thác cát. Có những biểu hiện tại chỗ tưởng là nguyên nhân nhưng lại chính do sự mất cân bằng hệ thống gây ra.

* Hai vụ sạt lở lớn vừa qua ở Vàm Nao (An Giang) và xã Bình Thành, huyện Thanh Bình (Đồng Tháp), các cơ quan địa phương nói do mới xuất hiện những hố xoáy, nhưng các nhà khoa học thì nói các hố sâu này đã có từ lâu?

- Những hố sâu này đã có từ lâu và là một phần tự nhiên của hệ thống sông Mekong. Các hố sâu này có vai trò sinh thái rất quan trọng. Theo tài liệu của Ủy hội sông Mekong (MRC), những hố sâu trên sông Mekong là nơi cư trú quan trọng của khoảng 200 loài cá. Vào mùa kiệt, cá rút xuống các hố sâu này để tìm mồi, tránh nóng. Những hố sâu này trước nay vẫn ở đó, không gây ra sạt lở, nhưng nay gây ra sạt lở là do mất cân bằng, thiếu phù sa và cát.

Theo Báo cáo kỹ thuật số 31 của MRC, trên sông Mekong có đến 500 hố sâu. Ở Campuchia, riêng đoạn từ Sambor tới biên giới Lào có 95 hố sâu, có hố sâu đến 80m. Ở đoạn phía Nam Lào có hố sâu đến 90,5m, rộng 729ha. Phía đông Phnom Penh, có hố dài đến 18,5km. Các hố sâu có thể tích từ 29.000- 122 triệu mét khối, phổ biến nhất là 1,55 triệu mét khối.

Ở ĐBSCL, có 23 hố sâu từ 13 đến 44m, rộng từ 4- 95ha. Tại khu vực Vàm Nao, An Giang và khu vực chợ Bình Thành, (huyện Thanh Bình, Đồng Tháp), đều có những hố sâu tự nhiên có từ lâu.

Các hố sâu thường xuất hiện tại các vị trí như ở nơi đoạn sông cong, nước đạp vào bờ phía lõm tạo hố sâu; bên dưới nơi hợp lưu của hai dòng; nơi dòng chảy bị cù lao giữa sông tách ra làm hai và hợp lại ở bên dưới; và nơi dòng sông bị thắt nút cổ chai ở một bên hoặc hai bên. Các hố sâu này thay đổi theo mùa, vào đầu mùa lũ, tháng 7-8, cát di chuyển vào hố sâu, lấp khoảng 20-30% chiều sâu hố, đến tháng 9-10 trở đi thì dòng sông tự nạo vét lấy lượng này ra khỏi hố và vận chuyển tiếp đi xuống bên dưới.

Nếu ở phía trên, cát đã bị đập thủy điện chặn lại hoặc do khai thác cát quá mức thì lượng cát xuống sẽ giảm. Khi lượng cát từ trên xuống không còn nhiều thì sẽ mất cân bằng. Tháng 7-8 cát không vào hố mà đến tháng 8-9 sông vẫn nạo vét hố thì hố sâu có thể mở rộng, dịch chuyển, ăn vào chân bờ sông, âm thầm tạo "hàm ếch" bên dưới, làm sụp đổ bất ngờ phía trên. Nếu một bên bờ nào đó bờ sông bị lấn nhân tạo thì hố sâu cũng sẽ dịch chuyển sang bờ bên kia.

* Vậy theo ông, giải pháp căn cơ để ứng phó với tình trạng sạt lở ở ĐBSCL là gì?

- Hiện nay lượng phù sa mịn của sông Mekong chỉ còn 50%, đã giảm từ 160 triệu tấn còn 85 triệu tấn/năm. Khai thác cát cũng diễn ra tràn lan. Sông Tiền, sông Hậu đã mất đi 200 triệu tấn cát, làm lòng sông của hai con sông này sâu thêm trung bình 1,3m.

Trong tương lai, khi có thêm 11 đập thủy điện ở hạ lưu vực thì phù sa mịn được dự báo sẽ giảm 50% một lần nữa, tức còn ¼ lượng cũ và cát di chuyển ở đáy sông sẽ bị chặn 100%. Khi đó, sạt lở bờ sông, bờ biển ĐBSCL sẽ diễn ra dữ dội hơn, khó có biện pháp nào ở tại chỗ có thể ngăn chặn được.

Theo tôi, tình trạng khai thác cát tràn lan tại ĐBSCL cần phải được kiểm soát, kể cả khai thác trái phép và có phép. Khai thác cát có tác động rất xa, có thể đến hàng trăm km, vì khai thác cát tạo ra những hố sâu nhân tạo mà cát năm sau không thể vượt qua đi tiếp xuống bên dưới. Khác với những hố sâu tự nhiên, nơi có động lực nước để nạo vét cát và chuyển đi tiếp, các hố sâu nhân tạo này sẽ "bắt giữ" cát năm sau đi ngang. Không thể nói là nơi nào không có khai thác cát thì sạt lở không phải do khai thác cát gây ra.

Việc khai thác cát có thể gây sạt lở cho các tỉnh hạ lưu và sạt lở bờ biển vì cát không ra được bờ biển. Tình trạng mỗi tỉnh mỗi cấp phép khai thác cát ở đoạn sông chảy qua tỉnh mình mà không biết chuyện tác động đến tỉnh khác và bờ biển là rất không ổn. Các công trình lớn như các cầu Cần Thơ, Vàm Cống, Mỹ Thuận, Cao Lãnh rất có thể bị đe dọa dù các điểm khai thác cát ở rất xa.

Trước mắt, để tránh thiệt hại tài sản và tính mạng người dân, cần khảo sát, lập bản đồ những khu vực rủi ro cao để cảnh báo, ngăn chặn việc xây dựng nhà cửa, công trình và chủ động di dời người dân và tài sản ra khỏi nơi nguy hiểm.

Cần giải bài toán quy hoạch khai thác cát tổng thể trên toàn hệ thống sông để tránh sạt lở bờ sông, bờ biển và gìn giữ cho nhu cầu xây dựng trong tương lai với đầu bài cho trước rằng trong tương lai khi các đập thủy điện ở hạ lưu vực sông Mekong xây dựng xong thì sẽ không còn cát, sỏi tiếp tục về ĐBSCL.

Ngoài ra, việc khai thác cát trên sông cần phải tính đến lượng cát cần ra bờ biển để duy trì bờ biển. Nếu chỉ tính cho bờ sông mà quên bờ biển thì biển sẽ sạt lở khi thiếu cát.

Huỳnh Kim (thực hiện)