Tuy chưa có thống kê đầy đủ từ ngành chức năng về tình hình sạt lở đất ven sông, nhưng thực tế cho thấy các vụ sạt lở ven sông tại các tỉnh trong vùng ĐBSCL ngày càng dày đặc, các tỉnh ven sông Tiền và sông Hậu lại đang diễn biến phức tạp, nguyên nhân tình trạng này ngoài tác động của biến đổi khí hậu, còn phát sinh từ khai thác cát quá mức. PGS -TS Lê Anh Tuấn – Phó Viện Trưởng Viện nghiên cứu biến đổi khí hậu - Trường Đại học Cần Thơ cho biết thêm một số nguyên nhân xung quanh thực trạng này:

* Thưa ông, sạt lở bờ sông ở vùng ĐBSCL xuất phát từ tự nhiên hay do con người và biến đổi khí hậu, trong đó nguyên nhân nào gây quan ngại nhất?

- Tình trạng sạt lở bờ sông hiện nay ở ĐBSCL có cả hai yếu tố tự nhiên và con người. Mặc dầu yếu tố tự nhiên như sự thay đổi đặc điểm dòng chảy do mưa bất thường và triều cường đang dần dần thể hiện rõ nhưng yếu tố hoạt động của con người là đáng quan ngại nhất. Cụ thể như tăng nhanh khai thác cát, tăng mật độ xây dựng ven sông, tăng lượng phương tiện vận tải đường sông, chặt phá làm giảm diện tích dải cây hoang dã ven bờ như dừa nước, bần, ô rô, cóc kèn, mái dầm khiến tốc độ sạt lở diễn ra nhanh hơn và rộng hơn.

* Nhiều chuyên gia nhận định "cấp phép và khai thác cát tràn lan" đang là nguyên nhân chính, nguy cơ mất đất tại các tỉnh ven sông Tiền và sông Hậu ngày càng gia tăng. Vậy ông có khuyến cáo gì với các nhà quản lý trong việc cấp phép và xử lý nạn "cát tặc" hiệu quả hơn?

- Tôi không nắm được hết tình trạng cấp phép khai thác cát hiện nay, tuy nhiên đi dọc theo sông Tiền và sông Hậu đều dễ dàng bắt gặp nhiều cần cẩu, xà lan đang khai thác và vận chuyển cát. Được biết, quy trình xin phép khai thác cát về nguyên tắc cũng khá chặt: phải được vào hồ sơ điều tra trữ lượng cát, lập bản báo cáo đánh giá tác động môi trường, làm cam kết, ký quỹ môi trường... Nhưng điểm hạn chế theo tôi nhận định là các tỉnh không có sự phối hợp để đánh giá tác động lũy tích khi nhiều nơi cấp phép một cách riêng rẽ nhưng không xem xét đến ảnh hưởng qua lại.

Hiện trường nhà bà Nguyễn Thị Xuân Trang cùng một đoạn đường giao thông bị sạt lở chìm dưới sông Ba Láng, phường Ba Láng, quận Cái Răng, TP Cần Thơ. Ảnh: TRƯỜNG CA

Tuy nhiên, tôi lo ngại nhất là các cơ quan chức năng hiện nay không có đủ nhân lực để quản lý sau cấp phép một cách chặt chẽ. Điều này khiến tình trạng khai thác vượt quá phạm vi và quy mô cho phép, khai thác lậu, không nghiêm chỉnh thực hiện cam kết bảo vệ môi trường khiến tốc độ sạt lở gia tăng nghiêm trọng.

* Thưa ông, nhu cầu sử dụng cát ngày càng lớn, tạo ra mức cầu rất cao thậm chí là mất cân đối ở nguồn cung, thì liệu với các biện pháp hành chính đơn thuần có giảm thiểu được tình trạng sạt lở đất ven sông?

- Tôi chắc chắn là khả năng nguồn cung cát ở ĐBSCL sẽ thấp hơn nhiều so với nhu cầu xây dựng hiện nay và trong tương lai gần. Khi các nước ở thượng nguồn tiếp tục xây đập trên sông Mekong thì vấn đề thiếu hụt cát xây dựng và san lấp sẽ trở nên một vấn đề báo động lớn cho sự ổn định bờ và nền địa chất ở ĐBSCL. Đây là một cảnh báo cần lưu ý - khi đó, biện pháp hành chính trở nên thiếu hiệu quả.

* Dưới góc độ là nhà khoa học, ông có đề xuất gì xung quanh bất cập và hiểm họa khó lường này?

- Về tổng thể cho quy mô cả vùng ĐBSCL, khó có thể nói ở mức độ nào là khai thác cát hợp lý cho môi trường, dân sinh và xã hội, vì hiện nay chúng ta quá thiếu dữ liệu nền để có thể dự báo nguồn tài nguyên khoáng sản ở dòng sông Mekong trong địa phận Việt Nam. Trong quy hoạch phát triển tổng thể vùng ĐBSCL cũng chưa có bài toán cân đối nguồn cát cho cung và cầu liên quan trong tương lai, nhất là trong bối cảnh biến đổi khí hậu và tác động thủy điện xuyên biên giới đang diễn ra.

Một số giải pháp thay thế khác mà các nhà khoa học cũng cần xem xét cho tương lai phát triển xây dựng ở vùng ĐBSCL là hạn chế dùng cát để san lấp các khu đất trũng, hướng đến xây nhà cao tầng, chọn kiểu kiến trúc nhà sàn, sử dụng vật liệu thay thế bê – tông, như: dùng cấu kiện sắt thép lắp ghép cho công trình nhà công nghiệp, cầu giao thông, siêu thị, ... Cuối cùng là phải nghĩ đến việc nhập cát từ vùng miền Trung, thậm chí nhập cát từ Campuchia, Malaysia… Bài toán kinh tế và môi trường cần cân nhắc cho các lựa chọn khôn ngoan.

* Xin cảm ơn ông.

Trường Ca (thực hiện)

Ông Phạm Văn Quỳnh, Giám đốc Sở NN&PTNT TP Cần Thơ, cho biết: Thành phố Cần Thơ là một trong những địa phương thuộc vùng ĐBSCL bị thiệt hại nặng do sạt lở bờ sông. Hiện có hàng trăm điểm trên địa bàn có nguy cơ sạt lở cao, trong đó có 24 điểm có thể sạt lở bất cứ lúc nào, tập trung tại khu vực ven sông Cần Thơ, Trà Nóc, Bình Thủy, rạch Cam và đoạn từ cửa sông Cần Thơ đến khu vực Tân Quới, Đông Phú, cù lao Lục Sĩ Thành thuộc tỉnh Vĩnh Long. Còn theo nghiên cứu của Trung tâm Quản lý quốc tế môi trường, hằng năm lượng bùn cát đọng ở sông Mekong tính từ trạm Kratie của Campuchia cách biên giới Việt Nam khoảng 200 km và cả vùng ĐBSCL chừng 12-18 triệu m3. Nhưng, theo thống kê của Viện Khoa học Thủy lợi Miền Nam hằng năm, ĐBSCL khai thác khoảng 28 triệu m3 cát. Như vậy, để có cát phục vụ các công trình dân sinh và hạ tầng giao thông người ta đã nạo vào lòng sông để lấy cát.