Ngành Nông nghiệp Việt Nam nói riêng và thế giới nói chung đang đối mặt với những thách thức lớn về suy thoái đất, biến đổi khí hậu và áp lực đảm bảo an ninh lương thực khi dân số tăng, yêu cầu ngày càng cao về chất lượng nông sản. Để phát triển nông nghiệp bền vững, đòi hỏi các tác nhân trong chuỗi giá trị nông nghiệp có giải pháp đồng bộ để gìn giữ, phục hồi và nâng cao sức khỏe đất. Đặc biệt, cần chú ý quản lý dinh dưỡng cây trồng, sử dụng phân bón hợp lý, tăng cường bổ sung chất hữu cơ và cải thiện độ phì nhiêu của đất.

Báo động sức khỏe đất

Tác động của biến đổi khí hậu ngày càng tăng, cùng với việc thâm canh sản xuất trồng trọt với mức độ cao, sử dụng vật tư nông nghiệp chưa hợp lý khiến sức khỏe đất bị suy giảm. Do tình trạng xói mòn, lũ lụt, khô hạn, nhiễm phèn, nhiễm mặn và sự lạm dụng phân bón hóa học cũng như thuốc bảo vệ thực vật tại nhiều quốc gia trên thế giới khiến đất bị suy thoái, giảm chất lượng, biến đổi cấu trúc và tính chất. Sự suy giảm về chất lượng, sức khỏe của đất không chỉ đe dọa đến năng suất, chất lượng sản phẩm trồng trọt mà còn làm gia tăng chi phí, ảnh hưởng đến hiệu quả sản xuất. Hiện có khoảng 60% diện tích đất nông nghiệp trên thế giới bị suy thoái do thâm canh kéo dài, mất cân bằng dinh dưỡng, giảm hữu cơ và suy giảm hệ vi sinh vật.

Luân canh giữa các loại cây trồng cũng là một giải pháp giúp cải tạo đất. Trong ảnh: Nông dân ở phường Thới Long, TP Cần Thơ trồng luân canh khoai lang trên nền đất lúa.

Việt Nam có hơn 33,1 triệu héc-ta diện tích đất tự nhiên, trong đó có hơn 11,64 triệu héc-ta đất sản xuất nông nghiệp với hơn 4,9 triệu héc-ta đất trồng cây lâu năm và khoảng 6,7 triệu héc-ta đất trồng cây hằng năm. Trong đó, đất lúa là 3,919 triệu héc-ta, chiếm 33,7% diện tích đất sản xuất nông nghiệp. Khả năng tăng diện tích đất sản xuất nông nghiệp là rất ít, tối đa khoảng 12,5-13 triệu héc-ta đến năm 2045, chủ yếu là tăng thêm đất sản xuất nông lâm kết hợp. Theo Hội Khoa học đất Việt Nam, ước tính, hiện có khoảng 44% diện tích đất sản xuất nông nghiệp bị thoái hóa, chủ yếu là thoái hóa trung bình và nhẹ.  

Theo PGS TS Vũ Năng Dũng, Chủ tịch Hội Khoa học đất Việt Nam, muốn tiếp tục phát triển nền nông nghiệp hiện đại, bền vững không thể canh tác trên đất nông nghiệp bị suy thoái về môi trường đất. Đất có khỏe thì nền nông nghiệp mới phát triển vững chắc, sản phẩm nông nghiệp mới an toàn, con người mới khỏe mạnh. Tuy nhiên, đến nay, chúng ta chưa có chương trình đồng bộ, thường xuyên đánh giá về sức khỏe đất nông nghiệp trên cả nước. Chưa thống nhất được hệ thống bản đồ, phương pháp phân tích đánh giá đất sản xuất nông nghiệp. Chưa xây dựng được bộ tiêu chí đánh giá sức khỏe đất cho các loại cây trồng chính, trên các loại đất chính.

Cần các giải pháp đồng bộ, kịp thời

Để phục hồi và nâng cao sức khỏe đất, nhiều nhà khoa học và chuyên gia nông nghiệp cho rằng, các cơ quan chức năng cần đẩy mạnh thực hiện đồng bộ nhiều giải pháp. Đặc biệt, cần kịp thời xây dựng cơ sở dữ liệu quốc gia chất lượng đất và phải có chương trình quốc gia về bảo vệ sức khỏe đất để huy động sự tham gia của tất cả các bên có liên quan. Chú ý thực hiện tốt các giải pháp nhằm quản lý dinh dưỡng cây trồng, quản lý nước, sử dụng phân bón hợp lý, tăng cường bổ sung chất hữu cơ và cải thiện độ phì nhiêu của đất.

Theo PGS.TS Lê Anh Tuấn, nguyên Phó Viện trưởng Viện Nghiên cứu Biến đổi khí hậu (nay là Viện Mê Kông) - Đại học Cần Thơ, nếu không quản lý nước tốt thì đất không thể có sức khỏe tốt. Thực tế cho thấy, những vùng làm đê bao 3 vụ hay làm cống ngăn mặn đã khiến dòng chảy nước bị ngăn lại, vô tình làm mực nước ngầm ở tầng trên duy trì ở mức cao, các vi sinh vật hiếu khí bị thay thế bằng vi sinh vật yếm khí, tạo độc chất hữu cơ khiến chất lượng nước và đất bị giảm sút. Đặc biệt, những nơi trồng cây ăn trái, hoa màu, cây kiểng… chỉ cần đất ngập nước vài ngày thì khả năng khuếch tán oxy trong đất giảm vài ngàn lần, làm chất lượng đất nhanh chóng suy giảm. Do vậy, cần xem xét, có các khuyến cáo về quản lý nước phù hợp cho từng vùng sinh thái ở ĐBSCL. Các cơ quan chức năng cần đẩy mạnh thông tin, tuyên truyền về sức khỏe đất. Tập huấn, hướng dẫn người dân cách quản lý dinh dưỡng cây trồng, sử dụng phân bón, thuốc bảo vệ thực vật hợp lý cho từng loại cây trồng. Khuyến khích tăng cường sử dụng phân hữu cơ, vi sinh để bổ sung chất hữu cơ cho đất và giúp cải tạo đất.

Theo PGS.TS Vũ Năng Dũng, sức khỏe đất có thể hiểu là khả năng của đất duy trì như một hệ sinh thái sống. Nó có khả năng cung cấp các chất dinh dưỡng cần thiết và nước cho cây trồng để đạt được mục tiêu của con người. Nó có khả năng cân bằng và tự làm sạch môi trường để duy trì hoạt động của hệ sinh thái sống của đất ổn định. Để nâng cao sức khỏe đất, cần tuyên truyền cho người dân, người sử dụng đất hiểu về sức khỏe đất và phải có chiến lược quốc gia lâu dài để bảo vệ sức khỏe đất. Xây dựng bộ tiêu chí sức khỏe cho từng loại đất với các cây trồng chính phục vụ quản lý dinh dưỡng và bón phân hợp lý. Giảm lượng phân bón vô cơ, tăng cường nghiên cứu các loại phân bón mới thân thiện với môi trường. Đẩy mạnh phát triển nông nghiệp tuần hoàn, nông nghiệp hữu cơ. Quan tâm bổ sung hữu cơ cho đất và áp dụng giải pháp kỹ thuật tăng lượng hữu cơ, tăng độ PH đất canh tác. Hiện hằng năm lượng chất hữu cơ từ trồng trọt và chăn nuôi ở nước ta ước tính từ 150-160 triệu tấn, có thể chế biến thành phân hữu cơ bón cho đất.

Bài, ảnh: KHÁNH TRUNG